Dogma o čistilištu ne spada u kanonska učenja Pravoslavne Crkve. Koliko god da su Pravoslavlje i Rimokatolicizam bliski u svojim dogmatima ili kanonima ipak među njima postoje i neke uočljive i ne male razlike. Medju jednima od većih i bogoslovski kompleksnijih je i učenje o čistilištu, tačnije o posmrtnom stanju čovekovom.
To kanonsko razmimoilaženje ima i svoju istoriju koja uvek počinje od istog – Vaseljenskih Sabora.
Prvih sedam vaseljenskih sabora koje priznaju i Pravoslavne Crkve i Rimokatolička su bili:
Prvi vaseljenski sabor — Nikejski sabor (maj — jun 325)
Drugi vaseljenski sabor — Carigradski sabor (maj — jul 381)
Treći vaseljenski sabor — Efeski sabor (jun — jul 431)
Četvrti vaseljenski sabor — Halkidonski sabor ( oktobar — novembar 451)
Peti vaseljenski sabor — Drugi carigradski sabor (maj — jun 553)
Šesti vaseljenski sabor — Treći carigradski sabor (novembar 680 — septembar 681)
Sedmi vaseljenski sabor — Drugi nikejski sabor (septembar — oktobar 787)
Svi proglašeni i prihvaćeni kanoni i orosi su zajednički za obe Crkve. Od strane PC nijedan kanon ili oros, ispovedanje vere, nije promenjen niti je dodat nakon Drugog Nikejskog sabora.
Učenje o čistilištu, mada je i ranije postojalo u okviru RKC, kao dogmatsko je usvojeno na na Saboru u Firenci (1438-1445) i u potpunosti definisano na Tridentskome saboru (1545-1563).
Za vreme Sabora u Firenci još uvek je na snazi bio dogovor o Firentinskoj Uniji pa su tako na Sabor u Firenci 1439. godine došli svi pravoslavni patrijarsi, osim Srpskog patrijarha Nikona. Marko Evgenik, tj Marko Efeški mitropolit Efesa, bio je jedini izaslanik koji je odbio da potpiše akt o Uniji između Crkava Rima i Konstantinopolja, pored Srpskog patrijarha koji nije ni prisustvovao a o tome ima nešto i ovde na forumu, tema Razlike izmedu pravoslavne i katolicke crkve i šta smo to zaboravili ? .
Osim što je postignut kakav-takav kompromis o filiokve dogovoreno je da PC prihvati i učenje o čištilištu i upravo izlaganje kardinala Ćezarinija o toj dogmi RKC je izazvalo negodovanje Marka Efeškog i njegovog odbijanja da potpiše i prihvati odluke ovog Sabora i papsku bulu o ujedinjenju Crkava (Laetentur Caeli).
Ovko bi otprilike glasila pojednostavljena dogma RKC:
„Prema službenom nauku, ljudska duša nakon smrti nadživljava tijelo, te odmah odlazi pred pojedinačni Božji sud, na kojem će biti suđena za svoja djela. Taj sud je konačan, vječan i neopoziv, i odmah nakon njega duša odlazi u raj ili pakao. U raj, ako je umrla u stanju milosti i još na Zemlji zadovoljila za grijehe, u protivnom u pakao. Ta dva stanja su konačna i potpuna, sveti u raju već sada u potpunosti uživaju nebesko kraljevstvo, i prije Posljednjeg Suda, jednako tako, prokleti u paklu već sada trpe potpunu kaznu i vječno prokletstvo u punini. Sudnji Dan tu nema neku posebnu ulogu: na njemu će se potvrditi ova odluka, dobit će svoje tijelo, i produžiti u ono gdje su i prije bili.Međutim, pošto većina ljudi umire u „srednjem stanju“, ili u stanju lakih grijeha, koji ne sprečavaju spasenje, ali opet priječe gledanje Boga, ili nisu pružili dostatnu zadovoljštinu za oproštene teške grijehe, onda ova rimokatolička logika, jednostavno nužno treba treće mjesto, čistilište, gdje će ova kategorija duša dati zadovoljštinu, otplatiti dug Božjoj pravednosti, i očistiti se prije susreta s Bogom u nebeskom kraljevstvu. Zato protestantizam ovdje pada u nutarnju kontradikciju - s jedne strane prihvaća rimokatolički nauk o konačnom stanju duša nakon smrti, a s druge odbacuje čistilište, što je nemoguće.“
Pravoslavno učenje, takodje pojednostavljeno:
Učenje PC o posmrtnom stanju čoveku je drugačije jer u pravoslavlju nema konačnog stanja duša nakon smrti. U pravoslavlju nije naglasak na zagrobnom životu, već na Poslednjem Sudu jer ne može biti ni raja ni pakla pre Posljednjeg Suda i vaskrsnuća tela. Svi ogrehovljeni ljudi nalaze se u onome što je Stari Zavet nazvao Šeol, Grci Had a u suštini da se označiti kao Podzemlje. To je tamnica gde se duše svih grešnika čuvaju za Sud a one su u patnji i strahu i zato njihovo stanje samo uslovno možemo nazvati „paklom“, jer to nije ono konačno „jezero koje gori ognjem i sumporom“, o kojem piše Sv. Jovan u Otkrivenju i u kojem će grešnici u telu biti mučeni „u vjeke vjekova“. Stanje duša u zagrobnom životu još uvijek pripada vremenu do Sudnjeg Dana, i zato je to stanje moguće i donekle promeniti, olakšati kroz molitvu, liturgiju, dobra dela ali Konačni, Poslednji Sud je Sud Božiji.
„Čovekova duša jeste njegova jedina apsolutna vrednost, jer je sazdana po obličju besmrtnoga Boga, tj. čovekova duša jeste besmrtna, a upravo je na tome, po Pravoslavnom učenju, zasnovana mogućnost i stvarnost opšteg Vaskrsenja mrtvih. Da nije tako, hrišćanska vera bila bi najveća utopija. Posle smrti tela, tj. posle izlaska duše iz tela i zemaljskog života, ljudske duše ulaze u zagrobni život, s celokupnom svojom religiozno-moralnom sadržinom, sa svim vrednostima i manama. Tu se ljudskim dušama, na Posebnom sudu, određuje privremeno boravište (duše se dele na dve grupe - na pravedne i grešne), koje traje do Poslednjeg suda. Kako je religiozno-moralna sadržina ljudskih duša različita, tako je različito i njihovo privremeno stanje. Pošto u zagrobnom životu nema pokajanja, jer nema sredstava spasenja, religiozno-moralna sadržina ljudskih duša ne može da se promeni njihovim vlastitim naporima. Jedina pomoć koju tada mogu da dobiju je od zemaljske Crkve, kroz spominjanja na Liturgijama, molitvama Crkve i bližnjih...“
"Ako su duše otišle iz ovog života u veri i ljubavi, pa ipak noseći na sebi neki greh - bilo da su to mali gresi, za koje se ona uopšte nije kajala, ili veliki, za koje, mada se kajala, nije uspela da prinese plodove pokajanja, takve duše, mi verujemo, dužne su da se očiste od takve vrste grehova, ali ne na nekakvom mestu ispaštanja (jer nam tako nešto, kao što rekosmo, niukoliko nije bilo predato); već jedino da se očiste uz pomoć samog straha prilikom ishoda iz tela, kao što to izričito kaže Sveti Grigorije Dvojeslov (v. IV, knj. "Razgovora"); dok će druge biti prinuđene da se očiste posle ishoda iz tela, ili još prebivajući na tom zemnom mestu, pre no što dođu na poklonjenje Bogu i udostoje se udela u blaženstvu, ili, ako su njihovi gresi bili teži i dugotrajniji - to će one biti držane u Adu, ali ne radi toga da bi zauvek prebivale u ognju i mukama, već kao oni koje u tamnici drže pod stražom. Svima takvima, mi tvrdimo, pomažu molitve i Liturgije koje se za njih čine, uz sadejstvo Božijeg milosrđa, koje sagrešenja učinjena po nemoći ljudskoj odmah prezire i prašta, kako govori Dionisije Veliki u `Razmišljanjima o tajni sveštenoupokojenih`, a druge grehe posle izvesnog vremena pravednim sudom ili takođe razrešuje i prašta, i to - savršeno, ili olakšava odgovornost za njih do konačnog Suda." - Sv. Marko Efeški
