Član
- Učlanjen(a)
- 18.06.2009
- Poruka
- 4.265
Uloga bilingvizma u razvoju dece oštećenog sluha
Dr Gordana Nikolić
Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, Beograd
Izvorni naučni rad
REZIME
Poslednje decenije je jedno od najvažnijih pitanja kada je reč o razvoju dece oštećenog sluha pitanje bilingvizma, odnosno odrastanja u dvojezičnoj sredini. Znakovni (gestovni) jezik se tumači kao jezički modalitet u kom e se ruke i pokret koriste na svestan, ''verbalan'' način, radi izražavanja istog opsega značenja koji se postiže govorom, a naročito gramatikom (Kristal,1995). Proučavanje govornog i pisanog jezika upotpunjeno je poslednjih decenija interesovanjem i za treći način jezičke komunikacije - znakovni jezik, koji je do sada najmanje proučavan aspekt komunikacije. U skaladu s novim tendencijama u radu s decom koja imaju teško oštećenje sluha, sproveli smo istraživanje koje je imalo za cilj da ispita značaj znakovnog jezika na razvoj verbalnog govora i školska postignuća kod učenika oštećenog sluha. Postignuti rezultati su potvrdili važnu ulogu znakovnog jezika u razvoju dece oštećenog sluha i ukazali su na potrebu da se uvede dvojezički pristup u realizaciji plana i programa po kojima rade ustanove i škole s decom i učenicima oštećenog sluha. Dvojezički pristup u potpunosti uvažava znakovni govor kao specifično komunikaciono sredstvo važno za razvoj i obrazovanje te dece.
Uvod
Različiti pristupi u sagledavanju bitnih faktora za razvoj dece oštećenog sluha uticali su na kreiranje velikog broja često potpuno suprotnih obrazovnih i rehabilitacionih programa (oralni, manuelni ili gestovni, znakovni, totalna i bilingvalna komunikacija itd.) koji su se razvijali i menjali od sredine osamnaestog veka do danas. Istraživanja u ovoj oblasti do sedamdesetih godina prošlog veka najčešće su se bavila fenomenom verbalne komunikacije u radu sa decom koja ne čuju, čime je pažnja istraživača i praktičara bila fokusirana na posledice koje izaziva oštećenje sluha, kao što je zaostajanje u verbalnom govoru i različiti vidovi govornih devijacija i poremećaja.
Novija istraživanja u ovoj oblasti najčešće se bave ispitivanjem optimalnih uslova za odrastanje, rehabilitaciju i obrazovanje dece oštećenog sluha, što uključuje i sagledavanje značaja znakovnog (gestovnog) jezika u razvoju i obrazovanju dece i osoba oštećenog sluha.
Stanovište da znakovni jezik nije samo derivat verbalnog jezika podrazumevalo je i izradu baterije testova za ispitivanje, praćenje i procenu razvoja znakovnog jezika.
Ipak, ponuda tog materijala daleko je ispod nivoa evaluacionog materijala za ispitivanje verbalnog jezika. Oskudnost u evaluacionom materijalu uticala je da se produže određene dileme i rasprave oko statusa znakovnog jezika u lingvističkoj porodici i njegove uloge kao podsticajnog segmenta u razvojnom procesu i obrazovanju dece oštećenog sluha.
Razvoj znakovnog jezika
Debata o tome da li je znakovni jezik pravi jezik, još uvek je aktuelna u mnogim zemljama sveta. Priča o nezavisnosti i celovitosti znakovnog jezika počinje s Vilijamom Stokeom 1960. u Sjedinjenim Ameri čkim Drža vama. On se smatra prvim lingvistom koji je analizirao strukturu znakovnog jezika po metodskim principima karakterističnim isključivo za lingvističku analizu verbalnih jezika. U Evropi su takve studije počele da se objavljuju mnogo kasnije, a u nekim zemljama Evrope i danas se znakovni jezik ne svrstava u porodicu "pravih" jezika, već u neformalne i konkretne lingvističke sisteme. Primera radi, prvo finsko istraživanje i publikacija o finskom znakovnom jeziku objavio je Risanen 1985. godine (Rissanen, 1985; po Marjatta Takala, 1995).
Kada je reč o znakovnom jeziku, najveći broj studija bavi se strukturom i razvojem američkog i britanskog znakovnog jezika kao najrazvijenijim znakovnim jezicima. Ti jezici su izuzetno rafinirani, sa sopstvenim pravilima koja se granaju u morfološke, sintaktičke i semantičke odrednice. Čak i ako se znakovni jezik učini da ima karakteristike koje su preuzete iz govornog jezika, to je samo u situacijama kada osoba koja produkuje znakove želi da osigura ili poveća komunikacioni nivo sa primaocem informacija, koji je najčešće iz govornog komunikacionog okruženja. Stok, Kejstelin i Kronenberg (Stocoe, Casterline i Croneberg, 1965) napisali su prvu osnovnu morfološku analizu ASL (Američki znakovni jezik). Identifikovano je 55 položaja (18 pokreta rukama; 12 položaja za artikulaciju i 25 pokreta telom) potrebnih za znakovnu komunikaciju. Tom prilikom načinjen je i pravilnik o upotrebi pokreta zavisno od toga da li se koriste jedna ili dve ruke, kao i kako postaviti ruke ili ruku u odnosu na osobu koja je primalac poruke.
Hoket je 1963. godine (Marsshark, 1993) izradio nacrt funkcionalnog lingvističkog polja koje se sastoji od šesnaest karakteristika tipičnih za svaki celovit i zaokržen lingvistički sistem. Nacrt je trebalo da doprinese u shvatanju funkcionalne uloge jezika. Hoket ističe da se neke od tih šesnaest karakteristika nalaze u brojnim komunikacionim sistemima koji postoje pored ljutskog govora, ali samo izgrađeni jezici procesuiraju sve nabrojane karakteristike, a tu po Hoketu spada i znakovni jezik.
Oralni metod je bio dominantan postupak u radu većine svetskih škola do 1970. godine. Od sredine sedamdesetih godina prošlog veka znakov ni jezik se pominje u mnogim nacionalnim kurikulumima, ali samo kao pomoćni metod u komunukaciji, a ne kao predmet sa svojim sadržajem i pravilima. Suštinska promena se dogodila osamdesetih godina dvadesetog veka, kada se u nacionalnim kurikulumima tih zemanja pominje i bilingvalna edukacija i obrazovanje dece oštećenog sluha na znakovnom jeziku. Krajem devedesetih godina mnoge zemlje objavljuju kurikulum znakovnog jezika, koji se smatra prvim jezikom kod dece sa teškim oštećenjem sluha, ali se isto tako naglašava da je za nagluvu decu verbalni prvi jezik. Prateće promene u kurikulumu su zahtevale i promene u pripremljenosti nastavnika koji rade s tim učenicima. Glavna pitanja su se odnosila na to koliko nastavnici poznaju znakovni jezik i koliko ga uspešno koriste.
Studije i istraživanja o značaju znakovnog jezika u obrazovanju i nivou školskih postignuća kod učenika oštećenog sluha
Do sada je obavljen veliki broj istraživanja koja ispituju značaj znakovnog jezika na ukupni razvoj dece oštećenog sluha i njihova školska postignuća. U većini studija i istraživanja u kojima je ispitivan odnos u poznavanju znakovnog jezika s nivoom komunikacionih sposobnosti, preovladavale su sledeće konstatacije: da se kod dece oštećenog sluha čiji roditelji ne čuju ranije pojavljuje znakovni jezik nego kod dece koja čuju i odrastaju u normalnoj sredini (Meadow, 8 0; po Marscharku, 1993); deca sa oštećenjem sluha koja imaju roditelje koji ne čuju ranije i kvalitetnije razvijaju jezik i komunikacione veštine od dece koja ne čuju a odrastaju u čujućoj sredini (Acredolo, Goodwin,1978; po Gregory, Knight, McCracken, Powers, Watson, 1997); ako dete oštećenog sluha od rođenja uči znakovni jezik, to automatski ne znači da će mu kasnije biti olakšan normalni razvoj verbalnog jezika kao što je to slučaj kod dece koja čuju (Mauberry i Eichen 1991: Lonske,1990 po Gregory, Knight, McCracken, Povers, Watson,1998); učenje znakovnog jezika ne predstavlja prepreku za dalji razvoj verbalnog jezika (Prinz and Prinz, 1979; Ackerman, 1990; po Capirci, Cattani, Rossini,Volterra,1998); verbalni i znakovni jezik se uspešno dopunjavaju na receptivnom i ekspresivnom nivou (Mauberry i Eichen 1991: Lonske, 1990; po Gregory, Knight, McCracken, Povers, Watson,1998); primena isključivo govornog treninga kod dece s teškim oštećenjem sluha najčešće nedovoljno razvija jezičko polje kod deteta i utiče na njegovo zaostajanje u kognitivnom i socijalnom razvoju (Brasel, Quigley, 1970; po Marschark 1993). Jedan od glavnih uslova neophodnih za dalji razvoj znakovnog jezika je obezbeđivanje instrumenata za procenu znakovnojezičkih sposobnosti kod dece i odraslih, kao i stalni rad na daljem razvoju strukture, gramatike i rečnika.
Izdvojićemo istraživanje Stronga i Prinsa (1997) koji su procenjivali 16 0 učenika koji ne čuju. Dobijeni rezultati tog istraživanja ukazali su da učenici koji bolje vladaju znakovnim jezikom postižu bolji školski uspeh i veću pismenost od učenika koji ne poznaju znakovni jezik.
Danas u mnogim zemljama većina nastavnika u specijalnim školama koristi znakovni jezik, a država im svake godine obezbeđuje besplatne kurseve znakovnog jezika.
Čvrsta ranija ubeđenja - da učenje znakovnog jezika remeti i usporava učenje govornog jezika, kao i da snižava školska postignuća kod učenika koji se isključivo koriste znakovnim jezikom - ozbiljno su pokolebana. Naše istraživanje je fokusirano na ispitivanje uloge i značaja znakovnog jezika na školska postignuća kod jedne grupe učenika beogradske i zemunske škole za učenike oštećenog sluha.
Rezultati koji prikazuju školski uspeh kod članova eksperimentalne i kontrolne grupe prikazani su na grafikonu 1.
Grafikon prikazuje rezultate u apsolutnim vrednostima, a rezultati su sledeći: dvanaest članova eksperimentalne grupe ili 39,6% postiglo je na kraju školske godine uspeh s prosečnom ocenom pet, trinaest ispitanika ili 42,9% položilo je razred sa srednjom ocenom četiri i po, tri ispitanika ili 9,9% je završilo razred sa prosečnom ocenom četiri, dva ispitanika (6,6%) sa ocenom tri i po. Sedam članova kontrolne grupe ili 23,1% razred je završilo sa prosečnom ocenom pet, pet učenika ili 16,5 % sa prosečnom ocenom četiri i po, osam učenika ili 26,4%, sa ocenom četiri, po pet učenika ili po 16,5 % , sa prosečnim ocenama tri i po i tri.
Prikazani rezultati potvrđuju da su članovi eksperimentalne grupe postigli školski uspeh koji je statistički značajno veći u odnosu na školski uspeh koji su ostvarili članovi kontrolne grupe. Na taj način je potvrđena značajna uloga znakovnog govora kao podsticajnog faktora koji stimuliše učenike da ostvaruju aktivniji odnos prema školskim aktivnostima, učenju i usvajanju novih nastavnih sadržaja.
Prikazani rezultati korelacije znakovnog i verbalnog govora i rezultati školskih postignuća ukazuju na izuzetan značaj znakovnog jezika u razvoju dece i učenika oštećenog sluha.
Zaključak
Cilj ovog istraživanja bio je utvrđivanje veze između razvoja gestovnog govora i razvoja opštih komunikativnih sposobnosti kod uče-nika s oštećenim sluhom. Rezultati su pokazali da je znakovni jezik stimulisao unapređenje verbalnih i neverbalnih komunikativnih formi na receptivnom i ekspresivnom nivou. Takođe, rezultati pokazuju i statistički značajan korelacioni koeficijent između ekspresivnih i receptivnih verbalnih i neverbalnih sposobnosti dece oštećenog sluha. Potvrđeno je da učenje gestovnog govora ne predstavlja prepreku za dalji razvoj govornog ili verbalnog jezika i da se verbalni i gestovni jezik uspešno dopunjavaju. Vredan istraživački nalaz je da se učenjem gestovnog govora pospešuje veća integracija i kohezija verbalnih i neverbalnih sposobnosti, što doprinosi i boljim školskim postignućima kod učenika.
Dobijeni rezultati su kompatibilni i s velikim brojem svetskih iztraživanja, što nedvosmisleno ukazuje na potrebu da se menjaju ne samo naši stavovi o znakovnom jeziku, već i sam rad u školama specijalizovanim za rad s učenicima oštećenog sluha.
Zato smatramo da je uloga znakovnog jezika u obrazovanju, vaspitanju i rehabilitaciji dece sa oštećenim sluhom izuzetno značajna.
Dr Gordana Nikolić
Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, Beograd
Izvorni naučni rad
REZIME
Poslednje decenije je jedno od najvažnijih pitanja kada je reč o razvoju dece oštećenog sluha pitanje bilingvizma, odnosno odrastanja u dvojezičnoj sredini. Znakovni (gestovni) jezik se tumači kao jezički modalitet u kom e se ruke i pokret koriste na svestan, ''verbalan'' način, radi izražavanja istog opsega značenja koji se postiže govorom, a naročito gramatikom (Kristal,1995). Proučavanje govornog i pisanog jezika upotpunjeno je poslednjih decenija interesovanjem i za treći način jezičke komunikacije - znakovni jezik, koji je do sada najmanje proučavan aspekt komunikacije. U skaladu s novim tendencijama u radu s decom koja imaju teško oštećenje sluha, sproveli smo istraživanje koje je imalo za cilj da ispita značaj znakovnog jezika na razvoj verbalnog govora i školska postignuća kod učenika oštećenog sluha. Postignuti rezultati su potvrdili važnu ulogu znakovnog jezika u razvoju dece oštećenog sluha i ukazali su na potrebu da se uvede dvojezički pristup u realizaciji plana i programa po kojima rade ustanove i škole s decom i učenicima oštećenog sluha. Dvojezički pristup u potpunosti uvažava znakovni govor kao specifično komunikaciono sredstvo važno za razvoj i obrazovanje te dece.
Uvod
Različiti pristupi u sagledavanju bitnih faktora za razvoj dece oštećenog sluha uticali su na kreiranje velikog broja često potpuno suprotnih obrazovnih i rehabilitacionih programa (oralni, manuelni ili gestovni, znakovni, totalna i bilingvalna komunikacija itd.) koji su se razvijali i menjali od sredine osamnaestog veka do danas. Istraživanja u ovoj oblasti do sedamdesetih godina prošlog veka najčešće su se bavila fenomenom verbalne komunikacije u radu sa decom koja ne čuju, čime je pažnja istraživača i praktičara bila fokusirana na posledice koje izaziva oštećenje sluha, kao što je zaostajanje u verbalnom govoru i različiti vidovi govornih devijacija i poremećaja.
Novija istraživanja u ovoj oblasti najčešće se bave ispitivanjem optimalnih uslova za odrastanje, rehabilitaciju i obrazovanje dece oštećenog sluha, što uključuje i sagledavanje značaja znakovnog (gestovnog) jezika u razvoju i obrazovanju dece i osoba oštećenog sluha.
Stanovište da znakovni jezik nije samo derivat verbalnog jezika podrazumevalo je i izradu baterije testova za ispitivanje, praćenje i procenu razvoja znakovnog jezika.
Ipak, ponuda tog materijala daleko je ispod nivoa evaluacionog materijala za ispitivanje verbalnog jezika. Oskudnost u evaluacionom materijalu uticala je da se produže određene dileme i rasprave oko statusa znakovnog jezika u lingvističkoj porodici i njegove uloge kao podsticajnog segmenta u razvojnom procesu i obrazovanju dece oštećenog sluha.
Razvoj znakovnog jezika
Debata o tome da li je znakovni jezik pravi jezik, još uvek je aktuelna u mnogim zemljama sveta. Priča o nezavisnosti i celovitosti znakovnog jezika počinje s Vilijamom Stokeom 1960. u Sjedinjenim Ameri čkim Drža vama. On se smatra prvim lingvistom koji je analizirao strukturu znakovnog jezika po metodskim principima karakterističnim isključivo za lingvističku analizu verbalnih jezika. U Evropi su takve studije počele da se objavljuju mnogo kasnije, a u nekim zemljama Evrope i danas se znakovni jezik ne svrstava u porodicu "pravih" jezika, već u neformalne i konkretne lingvističke sisteme. Primera radi, prvo finsko istraživanje i publikacija o finskom znakovnom jeziku objavio je Risanen 1985. godine (Rissanen, 1985; po Marjatta Takala, 1995).
Kada je reč o znakovnom jeziku, najveći broj studija bavi se strukturom i razvojem američkog i britanskog znakovnog jezika kao najrazvijenijim znakovnim jezicima. Ti jezici su izuzetno rafinirani, sa sopstvenim pravilima koja se granaju u morfološke, sintaktičke i semantičke odrednice. Čak i ako se znakovni jezik učini da ima karakteristike koje su preuzete iz govornog jezika, to je samo u situacijama kada osoba koja produkuje znakove želi da osigura ili poveća komunikacioni nivo sa primaocem informacija, koji je najčešće iz govornog komunikacionog okruženja. Stok, Kejstelin i Kronenberg (Stocoe, Casterline i Croneberg, 1965) napisali su prvu osnovnu morfološku analizu ASL (Američki znakovni jezik). Identifikovano je 55 položaja (18 pokreta rukama; 12 položaja za artikulaciju i 25 pokreta telom) potrebnih za znakovnu komunikaciju. Tom prilikom načinjen je i pravilnik o upotrebi pokreta zavisno od toga da li se koriste jedna ili dve ruke, kao i kako postaviti ruke ili ruku u odnosu na osobu koja je primalac poruke.
Hoket je 1963. godine (Marsshark, 1993) izradio nacrt funkcionalnog lingvističkog polja koje se sastoji od šesnaest karakteristika tipičnih za svaki celovit i zaokržen lingvistički sistem. Nacrt je trebalo da doprinese u shvatanju funkcionalne uloge jezika. Hoket ističe da se neke od tih šesnaest karakteristika nalaze u brojnim komunikacionim sistemima koji postoje pored ljutskog govora, ali samo izgrađeni jezici procesuiraju sve nabrojane karakteristike, a tu po Hoketu spada i znakovni jezik.
Oralni metod je bio dominantan postupak u radu većine svetskih škola do 1970. godine. Od sredine sedamdesetih godina prošlog veka znakov ni jezik se pominje u mnogim nacionalnim kurikulumima, ali samo kao pomoćni metod u komunukaciji, a ne kao predmet sa svojim sadržajem i pravilima. Suštinska promena se dogodila osamdesetih godina dvadesetog veka, kada se u nacionalnim kurikulumima tih zemanja pominje i bilingvalna edukacija i obrazovanje dece oštećenog sluha na znakovnom jeziku. Krajem devedesetih godina mnoge zemlje objavljuju kurikulum znakovnog jezika, koji se smatra prvim jezikom kod dece sa teškim oštećenjem sluha, ali se isto tako naglašava da je za nagluvu decu verbalni prvi jezik. Prateće promene u kurikulumu su zahtevale i promene u pripremljenosti nastavnika koji rade s tim učenicima. Glavna pitanja su se odnosila na to koliko nastavnici poznaju znakovni jezik i koliko ga uspešno koriste.
Studije i istraživanja o značaju znakovnog jezika u obrazovanju i nivou školskih postignuća kod učenika oštećenog sluha
Do sada je obavljen veliki broj istraživanja koja ispituju značaj znakovnog jezika na ukupni razvoj dece oštećenog sluha i njihova školska postignuća. U većini studija i istraživanja u kojima je ispitivan odnos u poznavanju znakovnog jezika s nivoom komunikacionih sposobnosti, preovladavale su sledeće konstatacije: da se kod dece oštećenog sluha čiji roditelji ne čuju ranije pojavljuje znakovni jezik nego kod dece koja čuju i odrastaju u normalnoj sredini (Meadow, 8 0; po Marscharku, 1993); deca sa oštećenjem sluha koja imaju roditelje koji ne čuju ranije i kvalitetnije razvijaju jezik i komunikacione veštine od dece koja ne čuju a odrastaju u čujućoj sredini (Acredolo, Goodwin,1978; po Gregory, Knight, McCracken, Powers, Watson, 1997); ako dete oštećenog sluha od rođenja uči znakovni jezik, to automatski ne znači da će mu kasnije biti olakšan normalni razvoj verbalnog jezika kao što je to slučaj kod dece koja čuju (Mauberry i Eichen 1991: Lonske,1990 po Gregory, Knight, McCracken, Povers, Watson,1998); učenje znakovnog jezika ne predstavlja prepreku za dalji razvoj verbalnog jezika (Prinz and Prinz, 1979; Ackerman, 1990; po Capirci, Cattani, Rossini,Volterra,1998); verbalni i znakovni jezik se uspešno dopunjavaju na receptivnom i ekspresivnom nivou (Mauberry i Eichen 1991: Lonske, 1990; po Gregory, Knight, McCracken, Povers, Watson,1998); primena isključivo govornog treninga kod dece s teškim oštećenjem sluha najčešće nedovoljno razvija jezičko polje kod deteta i utiče na njegovo zaostajanje u kognitivnom i socijalnom razvoju (Brasel, Quigley, 1970; po Marschark 1993). Jedan od glavnih uslova neophodnih za dalji razvoj znakovnog jezika je obezbeđivanje instrumenata za procenu znakovnojezičkih sposobnosti kod dece i odraslih, kao i stalni rad na daljem razvoju strukture, gramatike i rečnika.
Izdvojićemo istraživanje Stronga i Prinsa (1997) koji su procenjivali 16 0 učenika koji ne čuju. Dobijeni rezultati tog istraživanja ukazali su da učenici koji bolje vladaju znakovnim jezikom postižu bolji školski uspeh i veću pismenost od učenika koji ne poznaju znakovni jezik.
Danas u mnogim zemljama većina nastavnika u specijalnim školama koristi znakovni jezik, a država im svake godine obezbeđuje besplatne kurseve znakovnog jezika.
Čvrsta ranija ubeđenja - da učenje znakovnog jezika remeti i usporava učenje govornog jezika, kao i da snižava školska postignuća kod učenika koji se isključivo koriste znakovnim jezikom - ozbiljno su pokolebana. Naše istraživanje je fokusirano na ispitivanje uloge i značaja znakovnog jezika na školska postignuća kod jedne grupe učenika beogradske i zemunske škole za učenike oštećenog sluha.
Rezultati koji prikazuju školski uspeh kod članova eksperimentalne i kontrolne grupe prikazani su na grafikonu 1.
Grafikon prikazuje rezultate u apsolutnim vrednostima, a rezultati su sledeći: dvanaest članova eksperimentalne grupe ili 39,6% postiglo je na kraju školske godine uspeh s prosečnom ocenom pet, trinaest ispitanika ili 42,9% položilo je razred sa srednjom ocenom četiri i po, tri ispitanika ili 9,9% je završilo razred sa prosečnom ocenom četiri, dva ispitanika (6,6%) sa ocenom tri i po. Sedam članova kontrolne grupe ili 23,1% razred je završilo sa prosečnom ocenom pet, pet učenika ili 16,5 % sa prosečnom ocenom četiri i po, osam učenika ili 26,4%, sa ocenom četiri, po pet učenika ili po 16,5 % , sa prosečnim ocenama tri i po i tri.
Prikazani rezultati potvrđuju da su članovi eksperimentalne grupe postigli školski uspeh koji je statistički značajno veći u odnosu na školski uspeh koji su ostvarili članovi kontrolne grupe. Na taj način je potvrđena značajna uloga znakovnog govora kao podsticajnog faktora koji stimuliše učenike da ostvaruju aktivniji odnos prema školskim aktivnostima, učenju i usvajanju novih nastavnih sadržaja.
Prikazani rezultati korelacije znakovnog i verbalnog govora i rezultati školskih postignuća ukazuju na izuzetan značaj znakovnog jezika u razvoju dece i učenika oštećenog sluha.
Zaključak
Cilj ovog istraživanja bio je utvrđivanje veze između razvoja gestovnog govora i razvoja opštih komunikativnih sposobnosti kod uče-nika s oštećenim sluhom. Rezultati su pokazali da je znakovni jezik stimulisao unapređenje verbalnih i neverbalnih komunikativnih formi na receptivnom i ekspresivnom nivou. Takođe, rezultati pokazuju i statistički značajan korelacioni koeficijent između ekspresivnih i receptivnih verbalnih i neverbalnih sposobnosti dece oštećenog sluha. Potvrđeno je da učenje gestovnog govora ne predstavlja prepreku za dalji razvoj govornog ili verbalnog jezika i da se verbalni i gestovni jezik uspešno dopunjavaju. Vredan istraživački nalaz je da se učenjem gestovnog govora pospešuje veća integracija i kohezija verbalnih i neverbalnih sposobnosti, što doprinosi i boljim školskim postignućima kod učenika.
Dobijeni rezultati su kompatibilni i s velikim brojem svetskih iztraživanja, što nedvosmisleno ukazuje na potrebu da se menjaju ne samo naši stavovi o znakovnom jeziku, već i sam rad u školama specijalizovanim za rad s učenicima oštećenog sluha.
Zato smatramo da je uloga znakovnog jezika u obrazovanju, vaspitanju i rehabilitaciji dece sa oštećenim sluhom izuzetno značajna.