..:: KRAGUJEVAC - PRVA PRESTONICA MODERNE SRBIJE ::..
Brojni arheološki nalazi sa područja Kragujevca i šire okoline dokazuju da se na ovom prostoru još u praistoriji odvijao društveni život. Mada nema pouzdanih podataka, današnje naselje ipak ima mnogo kraći vek. Prvi pisani zapis o naselju načinili su Turci 1476-77. godine, pošto se dotadašnje hrišćansko stanovništvo povuklo iz njega, nakon turskog preuzimanja. Istorijske pretpostavke govore da je u tom trenutku naselje moglo postojati barem pola veka. Od tada gotovo pust, kao i cela Šumadija, Kragujevac oživljava u drugoj polovini XV veka kada u njemu Turci podižu novo naselje. Sve do doba oslobodilačkih narodnih ustanaka u XIX veku, većinu stanovnika čine Turci, izuzev za vreme dve austrijske uprave: prve 1689 - 90. godine, a druge 1719 – 1738. godine. U tom periodu zabeleženo je znatno doseljavanje hrišćanskog stanovništva.
Pravi procvat Kragujevac doživljava od 1818. god. kada je proglašen prestonicom obnovljene Srbije. Naime, povoljan središnji geografski položaj, nacionalno homogeno stanovništvo za razliku od Beograda u kome je bila turska uprava, naveli su kneza Miloša da se opredeli za Kragujevac, koji postaje državni centar. Nastaje nova varoš kao suprotnost nasleđenoj turskoj palanci.
Čitav niz institucija prvi put u istoriji srpske države se osniva baš u Kragujevcu u narednom periodu: prve novine – "Novine srbske" pod uredništvom Dimitrija Davidovića, muzička formacija "Knjažesko – srbska banda" koju osniva Jozef Šlezinger, prvi teatar "Knjažesko – srbski teatar" pod upravom Joakima Vujića, takođe i prva gimnazija 1833. godine, Licej – viša škola 1838. godine, prva galerija slika, prvi sud "Sud kragujevački" 1820. god. i prva apoteka 1822. godine, kao i muzej i biblioteka. Preseljenjem prestonice u Beograd, 1841. godine počinje period stagnacije Kragujevca. I pored toga, grad je ostao centar političkog života, tako da su u njemu nastavile da se održavaju sve važnije skupštine u Srbiji, kao i u vreme kneza Miloša, sve do 1878. godine.
Verovatno je događaj iz 1851. god. najpresudnije uticao na noviju istoriju Kragujevca. Te godine je iz Beograda preseljena Topolivnica. Tako su se stekli uslovi da Kragujevac dobije suštinske odlike koje i danas nosi, industrijskog centra u kome se odvija živa politička aktivnost i u kome su, često mnogo pre drugih krajeva Srbije, napredna stremljenja nalazila plodno tlo.
Krajem XIX početkom XX veka grad dobija još jedno lice, postaje jak trgovački centar, često u nekim granama trgovine ispred i Beograda. Za prilike seljačke Srbije jak industrijski i trgovački centar, grad privlači brojne doseljenike, pa je Prvi svetski rat dočekao kao treći grad po veličini u Srbiji.
Važan strateški centar, Kragujevac doživljava česta razaranja kako u ovom tako i u Drugom svetskom ratu koji će grad posebno pamtiti po velikoj tragediji masovnog streljanja njegovih stanovnika 1941. godine. U vreme između dva rata, Kragujevac beleži uravnotežen, ali ne i previše snažan razvoj. Primećuju se ipak pozitivne tendencije dugoročnog planiranja grada koje su prekinute dolaskom nove komunističke vlasti 1945. godine.
U poslednjem perodu grad je izložen često kontradiktornim faktorima uticaja na njegov razvoj. Industrijski razvoj, naglo povećanje broja stanovnika dobrim delom zahvaljujući i doseljavanju, otvaranje Univerziteta u gradu, ali i brojne pogubne odluke izazvane planskim centralističkim socijalističkim koncepcijama, dovele su do toga da je na početku novog veka grad u teškom položaju dospeo na prekretnicu. Treba istaći da istoriju gradova nezaobilazno čine ljudi. Kragujevac je podario veliki broj znamenitih ličnosti pa se neminovno nameće obaveza da se o njima progovori na poseban način, izdavanjem istorijske studije o znamenitim Kragujevčanima, ljudima koji su u njemu rođeni ili stvarali. Ova obaveza je pred nama.
Kragujevac je, verovatno, nastao kao urbani centar u vreme srpske srednjevekovne države. U prvom popisu posle pada pod Turke pominje se 1476. godine kao "Trg". To je bilo neutvrđeno, nepoljoprivredno naselje u srpskoj državi koje nije dostiglo rang pravog grada, ali je bio centar određene teritorije sa administrativnim i ekonomskim funkcijama. Podaci o prostornoj organizovanosti Kragujevca iz tog perioda ne postoje.
Za vreme viševekovne osmanlijske vladavine, od sredine XIV do početka XIX veka, Kragujevac je izgrađivan i uređivan za potrebe turskog stanovništva. Bio je u rangu kasabe i razvijao se na levoj obali Lepenice. Tipična urbana struktura te vrste naselja sastojala se iz centra ili čaršije i stambenih naselja ili mahale. Krajem XVII veka je, verovatno, izgrađena kamena džamija i Muselimov konak, uz most na Lepenici. Zabeleženo je i postojanje dva karavan-saraja na prostoru kod današnje Pošte i hotela "Dubrovnik".
Početkom XVIII veka nastupa period diskontinuiteta u orijentalnom razvoju Kragujevca. U vreme druge austrijske okupacije severne Srbije 1718 – 1739. godine izgrađeno je kragujevačko utvrđenje kao centar distrikta kragujevačkog, ali i kao komandantura srpske milicije za ceo južni front. Iz tog perioda potiče i prvi plan Kragujevca. To je poznati crtež utvrđenja napravljen sa tačnošću ondašnjih vojno-inžinjerijskih metoda. Plan svedoči da je u tom periodu Kragujevac izgrađivan u duhu zapadnoevropskih utvrđenja koje je suštinski unapredio francuski maršal Voban. U njega su bile uključene građevine prethodnog perioda:
- Džamija – kao pravoslavna crkva
- Muselimov konak – kao zgrada komande
- Kameni most na Lepenici
Posle Drugog srpskog ustanka Kragujevac u vremenu od 1818. do 1841. godine postaje prestonica oslobođene Srbije. Od tada se u kontinuitetu uređuje za potrebe srpskog stanovništva.
Zasnivajući novu državu, knez Miloš Obrenović je osnovao i novi centar Kragujevca. Na prostoru oko današnjeg Malog parka (800 metara uzvodno od starog centra oko džamije) Knjaz je izgradio novi gradski centar koji je sadržavao najvažnije objekte mlade države: dvorski kompleks, Skupštinu, crkvu, mitropoliju, arsenal, teatar, školu, kasarne, apoteku, bolnicu i dr. Oko tog jezgra razvijao se novi Kragujevac, koji je rastao po broju stanovnika, ali i po teritoriji postepeno asimilujući nasleđenu orijentalnu strukturu.
Od sredine XIX veka, prostorni razvoj grada usmeravaju školovani stručnjaci koji teže da Kragujevac dobije izgled evropskog grada. Taj proces kulminira u osamdesetim i devedesetim godinama, kada se priprema i donosi "Regulacioni plan varoši Kragujevac" (1891. godine, među prvima u Srbiji) i gradi niz značajnih objekata: železnica, putna mreža, nova zgrada Gimnazije, Nova crkva, Topolivnica, železnička stanica i dr.
Početak XX veka obeležen je donošenjem vrlo ambicioznog programa "Za unapređenje Kragujevca" 1910. godine. Program je predviđao niz intervencija u prostornom razvoju: izgradnju infrastrukturnih mreža (ulica, vodovoda, rasvete, kanalizacije, tramvajske pruge), zgradu Opštine, niz opštinskih lokala, dom milosrđa... Balkanski ratovi, a zatim i Prvi svetski rat omeli su realizaciju ovog programa. Iz prve decenije XX veka ostao je Trmbaski vodovod, zgrada Suda i više kvalitetnih objekata u centru Kragujevca.
Period između dva svetska rata karakterističan je po obnovi i razvoju Vojno tehničkog zavoda, početkom dvadesetih godina. Pred Drugi svetski rat, Zavod je spadao u najveća preduzeća u našoj zemlji i zapošljavao oko 12. 000 radnika. Razvoj tako moćne industrije odrazio se i na prostorni razvoj Kragujevca. Izgrađena su nova naselja za populaciju od oko 30. 000 stanovnika. Posebno su interesantna planski uređena naselja Stara i Nova radnička kolonija. Vojno tehnički zavod je znatno proširen (do reke Ždraljice) i izgrađeni su novi proizvodni, upravni i školski objekti u krugu fabrike. U gradu je izgrađen niz značajnih objekata u centru, zatim nova okružna bolnica, zgrada učiteljske škole, stadion i hipodrom. . . Regulisano je korito Lepenice i izgrađeni novi mostovi. Železnica je nastavljena od Kragujevca prema Kraljevu. Izgrađen je moderan vodovodni sistem sa vodojažom u Grošnici. Grad je uključen u elektrosistem Srbije. Prostorni razvoj Kragujevca u to vreme usmeravan je kroz Generalni plan (čiju je skicu 1931. godine pripremio arh. Mihailo Radovanović iz Beograda, a sam plan 1936. godine arh. Rade Milosavljević, iz Građevinskog odeljenja Kragujevačke opštine). Teritorija GP-a iznosila je 690 ha, što predstavlja znatno uvećanje u odnosu na površinu u granicama Generalnog regulacionog plana iz 1891. godine (270 ha).
Prve dve decenije iza Drugog svetskog rata karakteriše u početku period obnove, a od 1953. godine razvoj nove automobilske industrije. Teritorija podruštvljenog gradskog zemljišta narasta na 1.960 ha. Počinje razvoj prvih prigradskih naselja (Stanovo, Beloševac, Bresnica). Napušta se tradicionalni gradski centar i zasnivaju planovi za novi – "Prodor". Osnivaju se objekti visokog školstva (Mašinski i Ekonomski fakultet), zdravstva, fizičke kulture (stadion, strelište), administracije (zgrada NO Opštine) i dr. Počinje planiranje i realizacija značajnih zona stanovanja u društvenom vlasništvu (Naselja Lepenica I, II, JNA, Erdoglija, E-20 i dr.), ali i širokih zona individualnog stanovanja u kojima je vrlo značajno učešće zona bespravne gradnje. Pored izgradnje radne zone Zavoda "Crvena zastava", formiraju se i drugi industrijski kompleksi ("Filip Kljajić", "21 Oktobar", "Proleter", "Partizan"). Osniva se Spomen park "Kragujevački oktobar" – memorijalni kompleks vrlo značajnih dimenzija. Nadgrađuje se vodojaža u Grošnici i proširuje vodovodna mreža. Pravi se mreža kanalizacije i počinje toplifikacija najužeg gradskog centralnog područja .
Međutim, u regionalnom prostornom smislu, Kragujevac doživljava negativne tendencije. Posle završetka rata, Kragujevac je bio centar Oblasti (koja je obuhvatala znatan deo Srbije), zatim Sreza (12 opština), da bi 1965. godine postao samo središte Kragujevačke opštine.
U poslednja dva veka Kragujevac je imao krupnu ulogu u procesu urbanizacije Srbije. Dve dominantne funkcije su mu bile: Prestonica Kneževine Srbije u prvoj polovini XIX veka. U to vreme se zasnivala država, počelo formiranje mreže srpskih gradova, a nacija se od Orijenta okreće ka Evropi.
Industrijski centar tokom druge polovine devetnaestog i celog dvadesetog veka. To je vreme dezagrarizacije i naročito u drugoj polovini dvadesetog stoleća, sve ubrzanija urbanizacija naše zemlje.
Najnovija ekonomska kriza, sa raspadom države SFRJ i međunarodnim sankcijama je u najoštrijoj formi istakla pitanja opstanka i daljeg razvoja Kragujevca. Proizvodnja automobila je sa preko 200.000 jedinica godišnje spala na nekoliko hiljada vozila, sredinom poslednje decenije, plate su među najnižima u zemlji. Nacionalni dohodak je 1989. godine bio 3.360 USA$ per capita, da bi u vreme krize pao na nekoliko stotina dolara po stanovniku. Privremeno ili trajno je nezaposlen veći deo radnog kontigenta stanovništva.
Kragujevac je u novijoj istoriji imao periode velikih kriza. Od 1941. do 1944. godine velika ratna kriza sa masovnim streljanjem stanovništva i rušenjem industrije. Rezolucija IB-a 1948. godine donela je ekonomsku blokadu, raseljavanje kragujevačke vojne industrije i pad broja zaposlenih u gradu na oko 4.000. Posle tih kriznih vremena planirani su pravci razvoja grada. Prvo je nosilac bila vojna, a potom auto industrija. Izlazak iz aktuelne krize počinje sa ukidanjem međunarodnih sankcija. Koncept održivog razvoja Kragujevca neodvojiv je od daljeg razvoja urbanizacije.
Sasvim pojednostavljeno rečeno, dostignuti nivo urbanog razvoja Kragujevca, početkom 1999. godine, može se skicirati kroz nekoliko pokazatelja tri osnovna toka urbanizacije.
Stanovanje predstavlja najveći kontigent suprastrukture grada. U toj oblasti Kragujevac ima zavidne rezultate. Tokom perioda 1961 – 1981. godine, stambeni fond nije mogao da prati rast populacije. Međutim, tokom perioda 1991 – 1999. godine stanje se bitno promenilo tako da već 1991. godine postoji jedan stan na tri stanovnika grada. Karakteristična za Kragujevac je predominacija porodičnih kuća nad stanovima u višeetažnim objektima.
Proizvodne zone Kragujevca koncentrisane su u dolini Lepenice. Uzvodno od centra grada pruža se preko dva kilometra dug kompleks matične lokacije industrije "Zastava". Nizvodno od centra su zone prateće industrije i skladišta. U poslednjoj deceniji 20. veka, došlo je do razvoja malih i srednjih preduzeća inkorporiranih u tkivo grada.
