Narod i nacija predstavljaju delove sistema etničke sistematizacije, čiji odnos jeste naročit problem u savremenoj etnologiji i antropologiji. Postoje mnogi kriterijumi po kojima se različito klasifikuju etničke zajednice. Jedan od prvih kriterijuma koji se oslanja na evolutivnu paradigmu daje podelu etničkog modela na hordu, rod, bratstvo i pleme u tzv. predtradicijskom i tradicijskom društvu, i narod i naciju kao najviše evolutivne faze u okviru civilizacijskog tipa društva. Drugi kriterijum, koji se zasniva na strukturi i veličini etničkih grupa, takođe obuhvata u svojoj podeli rod, bratstvo i pleme, i najzad,narod koji predstavlja najveću etničku grupu.
Pojmom narod najcešće se označava zajednica ljudi iste kulture i svesti o zajedništvu, koja živi na zajedničkoj teritoriji, ima ujednačenu ekonomiju i zajedničku istorijsku sudbinu. Narod se oblikuje pod uticajem ratova, seoba, pojave javne vlasti, formiranja klasa i staleža, razvoja mreže prometa i proizvodnje, mešanjem rasturenih plemena i rodovskih zajednica, kao i drugih etničkih celina. Stoga se zaključuje da nijedan narod ne može biti etnički homogen (Nedeljković 2007: 11-17).
Sa druge strane, često je problematičan pojam nacije, koji mnogi u naučnoj literaturi podvode pod mnogo širi i kompleksniji pojam etnos. Drugi, pak, smatraju da ova dva pojma treba posmatrati u dve potpuno odvojene ravni društvenih pojmova, a treća grupa naučnika smatra da, iako se razlikuju, naciju i etnos treba posmatrati u “istom analitičkom dahu”.( Dženkins: 2001. nav. prema Nedeljković: 2007). Nacija se u politickoj misli 19. i 20. veka cesto smatra etnickim jedinstvom kome su pridodata izricita ideoloska svojstva. Nacije su istorijske pojave povezane sveobuhvatnim drustvenim i kulturnim promenama u odnosima prema religiji, dinastickom kraljevstvu, narodnom jeziku, ekonomiji i klasnoj raspodeli (Nedeljković 2007: 18-19). Nacionalistički pokreti javljaju se u 18. i ranom 19. veku sa ciljem stvaranja nacionalnih država, i okupljaju ljude čiji se zajednički identitet obrazuje karakterisitikama kao što su zajednički jezik, kultura, religija i političko nasleđe. Nakon Francuske revolucije 1789. godine,u samoj Deklaraciji o pravima čoveka i građanina ističe se da se upravo u francuskoj naciji "nalaze načela svakog suvereniteta" i da “niko ne može vršiti autoritet koji ne proističe iz nje”; Majkl Bilig u svom delu Banalni nacionalaziam ovo uspešno naziva utvrđivanjem "mistične, neraskidive veze između države, naroda i teritorije”(Bilig 2009: 53)
S obzirom na vrstu zajednica od kojih su nastale, na ideologiju i retoriku stvaranja, nacije se mogu podeliti na etnički tip(istočni, nemački ili romantičarski), koji se formira oko nečega što biva tumačeno i označeno kao etničko jezgro, kao što je to bio slučaj sa nastankom Nemačke imperije za vreme Bizmarka 1871. godine. U ovom slučaju Nemci se oslanjaju na zajedničke pretke i drevnu tradiciju Svetog rimskog carstva nemačkih naroda i narodnosti, a pripadnost naciji je praktično neizbežna. Prethodno navedeni primer stvaranja francuske nacije mogao bi se podvesti pod drugi, građanski tip(zapadni, francuski ili državni), gde se kroz radikalnu transformaciju od apsolutističke monarhije do republike nacija vezuje za individualnu emancipaciju. Nacionalna pripadnost zasniva se na slobodnom izboru, a stanovništvo se identifikuje sa teritorijom na kojoj živi. Ipak, nijedna nacija se ne može u ovom smislu potpuno standardizovati i podvesti pod jedan princip jer u različitim aspektima svaka od njih okrenuta je više jednom ili drugom tipu (Nedeljković 2007: 19).
Većina antropologa i etnologa danas smatra da narodi i nacije nisu kategorije iste vrste i da se razlike među njima ne mogu jednostavno objasniti(Anderson: 1988. nav prema Nedeljkovic: 2007). Neki naučnici smatraju da nema bitnih razlika, dok drugi vide naciju kao “nastavak” naroda, tačnije, kao novu, kvantitativno ili kvalitativno različitu zajednicu; treća grupa autora smatra da se narodi i nacije jasno kvalitativno razlikuju prema ideologiji i načinu funkcionisanja(Janjić: 1998. nav. prema Nedeljkovic: 2007). Nacija moze nastati iz jednog ili vise naroda, kao sto jedan narod moze obrazovati vise nacija. Takođe, svaki narod ne mora nužno postati nacija( Bilig: 2009).
Narod kao istorijsku, društvenu i političku zajednicu zasnovanu na teritorijalnom principu oblikuju određeni društveno-istorijski faktori. Instrumentalizacijom ovog pojma i pridavanjem ideoloških svojstava stvara se nacija zarad određenih političkih ciljeva.Nacija nastaje ili delovanjem nacionalne intelektualne elite, ili kroz centralizaciju i birokratizaciju države, marginalizaciju sveštenstva i plemstva, i snaznije angažovanje srednjeg staleža(Nedeljković: 2007). Kod, uslovno, etničkog tipa nacije,presudan značaj imaju tzv. “probuđeni intelektualci” koji se posvećuju proučavanju jezika, kulture i istorije svoje nacije radi dokazivanja njene specifičnosti i istorijskih uverenja, koji će kasnije poslužiti za patriotsku propagandu, i osnivanje masovnih nacionalističkih pokreta i partija(Rusinow: 2003. nav. Prema Nedeljković: 2007). Nacija se konstituiše opskrbljivanjem naroda kognitivnim mapama i istorijskim moralnim načelima(Smit: 1998. nav. prema Nedeljković: 2007). U drugom, građanskom tipu, centralni pojam su suvereni građani, koji su pravno-politički jednaki u centralizovanoj državi, i dele zajedničku građansku kulturu i ideologiju(Nedeljković: 2007).
Pored svih ovih razlika u oblikovanju i funkcionisanju naroda i nacije, poznat je i stav Benedikta Andersona da su nacije zamišljene zajednice, što ih takođe odvaja od naroda. Ako pojednostavimo njegova tvrđenja, nacije su takve jer jedan pripadnik nikada ne može upoznati sve pripadnike svoje nacije niti sa njima uspostaviti konkretan odnos, iako oni u njegovoj svesti postoje i on prema njima zauzima izvestan odnos tako gradeći zajednicu(Anderson: 1998. nav. Prema Nedeljkovic: 2007).
Dok je pojam naroda u naučnoj literaturi u sve manjoj upotrebi zbog brojnih nejasnoća i zloupotreba, o pojmu nacionalnog identiteta i ideologije nacionalizma se veoma često raspravlja. (Nedeljković: 2007). Pojam nacije neminovno odlikuje političku misao i retoriku 20. i 21.veka, kao što su pojmovi nacionalne dužnosti i časti međunarodno prihvaćene kao zdravorazumske ideje.