- Učlanjen(a)
- 10.07.2010
- Poruka
- 2.773
TVRĐAVA
Autor:Milan Vranić
Na desnoj obali Dunava, kraj Novog Sada, na stenovitom grebenu Fruške gore, uzdiže se vekovima moćni bastion – Petrovaradinska tvrđava. Po arheološkim podacima i istorijskim izvorima od neolita do XIII veka, u „preistoriji“ ovog monumentalnog objektakriju se brojne hipoteze, legende i nagađanja…
Utvrđena rimska granica (Limes) na obalama Dunava navodi na mogućnost postojanja vojnog utvrđenja Kusuma (ili Milutuma) na prostoru današnje tvrđave, prema obroncima Fruške gore i mesta Kamenice.
Kao godina osnivanja rimskog Veste Kusuma spominje se trideseta godina pre nove ere. Kroz istoriju ranog srednjeg veka Petrovaradinska tvrđava ima nesumnjivo burnu istoriju, ali ona ostaje nepoznata i nedovoljno ispitana. Sredinom V veka Huni su provalili južno od Dunava, zauzeli i opljačkali brojne gradove, da bi 448. godine spalili važno središte imperije u ovom delu Balkana – Sirmijum.
U ovo vreme Huni su zauzeli i Kusum i koristili njegov vanredan geografski i strateški položaj. Padom zapadne rimske imperije rimske legije napuštaju Podunavlje, a novi narodi naseljavaju krajeve oko Dunava i nalaze razvaline rimskih utvrđenja. Za vreme vladavine Vizantije, Petrovaradin – Petrikon kako je ovo mesto u to vreme nazivano – dobija još veći vojno-strateški značaj. Ovo je naročito bilo izraženo u drugoj polovini XII veka. Uspon Ugarske države za vreme Bele IV i događaji posle prodiranja Mongola u Panonsku niziju donose promene u istoriji Petrovaradinske tvrđave. Godine 1237. Bela je poklonio Petrovaradin Cistercitskom manastiru, čija je župa obuhvatala područje današnjeg Petrovaradina. Utvrđenje koje podižu monasi – Cisterciti od 1247-1252. godine postaje prva ratna tvrđava koja je već tada, prema nekim podacima, bila neosvojiva.
Od sredine XIII veka Petrovaradin menja gospodara. Za vreme širenja srpske srednjovekovne feudalne države ovo područje ušlo je u sastav države srpskih vladara. Krajem XIV veka nadiranje Turaka na Balkansko poluostrvo nije više samo prolazna etapa vojnih osvajanja, već osnova za stvaranje širokih uporišta za dalja osvajanja prema severu, prema srednjoj Evropi. U toku XV veka osvojene su sve južno-slovenske feudalne države.
Padom Carigrada i propašću srpske despotovine, dve velike reke na balkanskom poluotoku, Sava i Dunav, poslednje su barijere u prodoru Turaka prema Evropi. Uporišta na sada graničnim rekama, Beograd i Petrovaradin, srušeni su u prvim decenijama XVI veka. Do tada najveća i najbolje organizovana turska vojska pod komandom jednog od najvećih vladara Osmanlijskog carstva, Sulejmana II Veličanstvenog, osvojila je 1521. godine Beograd. Ta velika ofanziva u kojoj je učestvovalo preko sto hiljada turskih ratnika sa tri stotine topova, krenula je od Carigrada prema Beogradu.
Veliki vezir Ibrahim sa vojskom od četrdeset hiljada ljudi krenuo je prema Petrovaradinu. Najpre su osvojeni gradovi Zemun, Mitrovica, Kupinovo, Slankamen, zatim neka druga utvrđenja, da bi 12. jula 1526. godine turska sila bila pod Petrovaradinskom tvrđavom. Slabo i nepripremljeno utvrđenje, sa posadom od hiljadu ljudi, i pored junačke odbrane koja je trajala do 15. jula palo je u ruke Turaka. Ova prva bitka za Petrovaradinsku tvrđavu označila je početak vladavine Turaka na ovom strateškom položaju Podunavlja. Za duge vladavine Turaka, Petrovaradinska tvrđava nije imala vojnu ulogu, te i nije bila izgrađena kao naročiti fortifikacioni objekat. Bilo je to obično, privremeno utvrđenje, sa stalnom posadom koja je brojala oko osam stotina ljudi. Nijedan objekat nije izgrađen od tvrđeg materijala niti su Turci, vladajući Podunavljem sve do Budima, radili na utvrđivanju Petrovaradina, tako da je tvrđava delimično sačuvala srednjovekovnu formu. Porazom Turaka kod Haršanjija 1687. godine, povukla se turska posada iz Petrovaradina, a Srem je prepušten Austrijancima. Poraz kod Slankamena 1691. godine značio je kraj turske vladavine i nad Petrovaradinom. Veliki gubici Turaka u dotadašnjim bitkama i slabljenje državne moći uslovljavaju, posle pada Beograda 1690. godine, nagle promene u vojnim odnosima borbe za Podunavlje. U istoriji Petrovaradinske tvrđave dolazi do važne prekretnice. Ruše se ostaci srednjovekovne (mađarske i turske) tvrđave i 1692. godine počinje izgradnja velike, moderne, po Vobanovom sistemu građene tvrđave, jedne od najvećih u srednjoj Evropi. Zidanje je započeto sa južne strane gde je izgrađen i prvi objekat u nizu bastiona, Gornja tvrđava (Leopoldov bastion). Kasnije su građeni i drugi bastioni (Inocent, Jozef, Ludvig, Terezija).
U prvoj etapi izgradnje Tvrđave vođena je, 1694. godine, žestoka bitka, jedan od poslednjih pokušaja Turaka da osvoje Petrovaradin. Kaprara sa dvadeset šest hiljada vojnika odbranio je Tvrđavu, zaustavljajući Turke predvođene Ali-pašom u njihovom prodiranju na sever. Ovaj događaj, kao i daljni sukobi između Turaka i Austrijanaca, onemogućavali su stalan tok i intenzitet gradnje. Posle Karlovačkog mira, 1699. godine, Turci su konačno napustili ove krajeve, ali su se zadržali istočno, u blizini, što povećava stratešku ulogu Petrovaradinske tvrđave. U relativno mirnom i pogodnom periodu izgradnje do 1728. godine gradi se Gornja tvrđava sa bastionima, revelinama i kontragardima pred njima. U tom periodu delimično je izgrađena Donja tvrđava, zatim trouglasti rov mostobrana na levoj obali Dunava, Brückenschanze – Petrovaradinski šanac, četvrtasto utvrđenje – Inselschanze i, najzad Hornwerck – dvorožno utvrđenje okrenuto prema južnoj strani, koja je bila najugroženija. Prema Dunavu, pred Hornwerckom, bio je sagrađen Kronwerck. U ratu između Austrije i Turske, od 1715-1718. godine jedna od odlučujućih bitaka vođena je na obroncima Petrovaradinskog brda.
Čuvena bitka 5. avgusta 1716. godine predstavlja gigantski obračun između carevina u vekovnoj borbi za Podunavlje. Pre ove bitke, ogromna turska vojska pod komandom Velikog vezira Domad Ali-paše prešla je preko Save i krenula u osvajanje Petrovaradinske tvrđave. Garnizon u Tvrđavi brojao je oko osam hiljada ljudi. Na nadiranje Turaka prema Petrovaradinu odgovorio je tada najveći austrijski vojskovođa, Evgenije Savojski, sa oko sedamdeset šest hiljada vojnika, koncentrisanih u velikom logoru kraj Futoga. Veliki vezir je napustio privremeni tabor kod Banovaca i već predveče 2. avgusta turska vojska se raspoređivala na brežuljcima između Karlovca i Petrovaradina. Glavni štab, opkoljen dvostrukim redom bornih kola, bio je postavljen na brežuljku, u blizini današnje crkve (Tekije). Austrijanci su napali u sedam časova ujutro. Veliki boj sa promenljivim tokom i konačnim trijumfom Austrijanaca bio je završen u jedanaest časova pre podne. Ova bitka donela je veliki ratni plen austrijskoj vojsci: sto sedamdeset dva topa, sto pedeset šest barjaka, pet konjskih repova, šator Velikog vezira, dve hiljade kamila; dok je velika količina ratnog materijala i ratna blagajna Turaka ostala u baruštinama između Dunava i Petrovaradina. Posle ove pobede na Petrovaradinu, Evgenije Savojski osvaja Temišvar, zatim 1717. godine i Beograd, a 1718. godine potpisan je Požarevački mir.
Nova situacija i nadmoćnost Austrije donosi i bitne promene u razvoju Tvrđave, koja sada gubi prvorazredni značaj i pada u senku mnogo važnije austrijske tvrđave na ušću Save u Dunav – Beogradske tvrđave. Mir u Beogradu 1739. godine doneo je posle više decenija jedno trajnije rešenje u austro-turskim odnosima. Za Petrovaradinsku tvrđavu ono znači novo aktiviziranje. Posle skoro tri decenije mirovanja (1726-1753), izgradnja od 1753. do 1780. godine dovodi do konačnog završetka monumentalnog objekta – „Gibraltara na Dunavu“. U ovom periodu Donja tvrđava se proširuje i na prostore prema Podgrađu, današnje „Beogradske kapije“. Uklanja se staro tursko groblje, a u jednu tursku džamiju smešta se barutana. Na gornjem glavnom platou Tvrđave izgrađena je „dugačka“ kasarna, „jednostavna“ kasarna, arsenal Mamula – „Topovnjača“. Gradi se vodovod, a na bastionu Ludvig izgrađena je i tzv. Sahat-kula. U ovo vreme i podgrađe dobija karakteristične arhitektonske konture: urbanizirano naselje sa većim zgradama za smeštaj oficira, administracije, bolnice i dr. Nakon devet decenija veliki planovi bili su ostvareni. Ali na temelju ratnih iskustava kao i sistema fortifikacije, potrebno je bilo izgraditi lagume i druge prostorije u podzemlju Tvrđave. Godine 1764. ratni savet prihvatio je izgradnju sistema podzemnih galerija. Zidanje ovog posebnog, veoma zamašnog i komplikovanog dela utvrđenja započeto je 1768. a dovršeno 1776. godine. Lagumi, podzemne galerije, zidani su na spratove kojih ima četiri. Dužina hodnika iznosi oko šesnaest kilometara. Ovakav sistem omogućavao je postavljanje minskih polja, rušenje, odnosno dizanje u vazduh pojedinih spratova u slučaju opasnosti od neprijatelja. Međutim, do ovoga u istoriji neće doći jer izgradnja zaista jedinstvenog sistema vojnog utvrđenja toga vremena neće ni koristiti graditeljima u svrhu odbrane, pošto je krajem XVIII veka prestala borba za ovo uporište, kao i za druga, na severu Balkanskog poluostrva. Zanimljivo je da je u ovo vreme iskopan i duboki Ratni bunar koji se nalazi u dvorožnom bastionu. Bunar, dubine 39 metara služio je kao rezervoar vode za celu Tvrđavu u slučaju opsade. Nakon izgradnje laguma i nekih manjih objekata, Tvrđava je 1780. godine dobila konačnu fizionomiju koja je sačuvana do danas.
Za vreme austro-turskog rata 1788/89. godine Tvrđava je bila po strani ratnih događaja. Jedini manji okršaj bilo je zarobljavanje dvadeset naoružanih šajki turske flote pred Petrovaradinskom tvrđavom. Iako po strani ratnih operacija, Petrovaradinska tvrđava je početkom XIX veka bila najsavršenija tvrđava austrijske monarhije. Garnizon je brojao četiri hiljade vojnika, a u barutanama je bilo dve hiljade metarskih centi baruta. Sa četiri stotine topova – haubica i merzera, što je predstavljalo znatno naoružanje u to vreme, Tvrđava je zaista bila neosvojiva. Zanimljiv je podatak da je carska porodica u vreme Napoleonovih osvajanja baš u ovu tvrđavu smestila svoju riznicu, arhivu i brojne dragocenosti. Ogromna tvrđava, građena skoro jedan vek, bila je grobnica hiljade ljudi koji su ugradili svoje kosti u zidine ovog giganta. Po nekim podacima, u vreme najintenzivnije izgradnje usled loše klime, slabe ishrane, teškog prinudnog rada, epidemija, umiralo je dnevno pedeset – sedamdeset ljudi. „Grobnica stranaca“ – naziv je Tvrđave sredinom XVIII veka. Početkom XIX veka, a naročito za vreme i posle Prvog srpskog ustanka, Petrovaradinska tvrđava je postala predstraža i bastion zaštite interesa carevine prema Balkanskom poluostrvu, velika tamnica u kojoj su tokom XIX veka bili zatočeni i internirani brojni borci za ideje nacionalnog i socijalnog oslobođenja. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, Karađorđe je 21. septembra 1813. godine prešao u Zemun, a 3. oktobra 1813. godine, po naređenju ratnog saveta premešten je u područje Petrovaradinske regimente da bi zatim bio smešten u Gornju tvrđavu. Do 22. januara 1814. godine Karađorđe je sa porodicom i pratnjom bio u Petrovaradinskoj tvrđavi. Utvrđeno je da je stanovao u Oficirskom paviljonu na Gornjoj tvrđavi da je stalno bio pod prismotrom, sa ograničenim kretanjem i kontrolom prepiske.
O Petrovaradinu i Tvrđavi u prvoj polovini XIX veka postoje podaci na osnovu kojih se može rekonstruisati slika ovog vojnog utvrđenja, koje je „preživelo“ i koje je dobijalo drugu fizionomiju: ‘U ono doba pre Bune, Varadin je imao sasvim drugu fizionomiju. Ne da se u spoljašnjosti promenio: šančevi i druga zdanja su ostala ista, ali život je bio sasvim drugi. Varadin je u ono doba imao vrlo veliku posadu, vojnika od svake vrste oružja. Mnogo artiljerista, pionira, pontonira… imao je Varadin tada tri generala… Na šančevima stajali su svagda topovi… Današnji Varadin ne da se sravniti sa onim Varadinom pre Bune. Nego nešto osobito žalosnoga imao je Varadin u ono doba… a to je brujanje i zveketanje lanaca robijaša, koji su po ulicama razne poslove radili, osobito vodu nosili… Danju-noću čuo se tu ispod zemlje zveket lanaca robijaških…’ (Pokojnici – Mihajlo Polit-Desančić). U kratkom periodu revolucionarnih pokreta 1848/49. godine Petrovaradin će biti jedan od glavnih centara Mađara – ustanika, te zahvaljujući okolnosti što je garnizon bio sastavljen od vojnika mađarske nacionalnosti, a i sam komandant Kiš bio je Mađar, sa ove Tvrđave će 12. juna 1849. godine Novi Sad biti katastrofalno bombardovan.
Porazom mađarske revolucije Petrovaradin postaje ponovo austrijska tvrđava, sve do 1918. godine. U drugoj polovini XIX veka, naročito sedamdesetih i osamdesetih godina, za istoriju Tvrđave vezane su neke političke aktivnosti istaknutih nosilaca novih, revolucionarnih socijalističkih ideja. Posle atentata na srpskog kneza Mihaila u Beogradu, Austro-Ugarska je preduzela mere da onemogući aktivnosti i nesmetan boravak pojedinih vodećih političara koji su tada boravili u Novom Sadu. Tako je 26. juna 1868. godine vladin komesar izdao naređe nje za hapšenje Vladimira Jovanovića i Ljubena Karavelova, koji su bili optuženi za učešće u zaveri ubistva kneza Mihaila. Posle strogog pretresa i zaplene stvari u stanu ove dvojice, Ljuben Karavelov i Vladimir Jovanović sprovedeni su u Petrovaradinsku tvrđavu. Jedan od prvih socijalista u Vojvodini, narodni borac Vasa Pelagić, takođe je bio zatočen u Petrovaradinskim kazamatima. Zbog svoje nacionalno-oslobodilačke aktivnosti u porobljenoj Bosni, bio je osuđen na 101 godinu robije i kao zatvorenik u Maloj Aziji uspeo da pobegne. Po dolasku u Novi Sad nastavio je sa agitacijama protiv mađarskih spahija i srpskih klerikalaca. Obeležen kao „buntovnik opasan po svaku državu“, Pelagić je krajem novembra 1872. godine uhapšen, okovan i zatvoren u podzemne kazamate Tvrđave. Posle izvesnog vremena, pušten je iz tvrđavskog zatvora i proteran iz Ugarske.
Među zatvorenicima u Tvrđavi krajem XIX veka bio je i Antun Gustav Matoš, kasnije poznati hrvatski književnik. Među zatvorenicima nalazili su se i rodoljubi koji su 1914. godine streljani u tvrđavskom rovu, kao žrtve besa i osvete austro-ugarske vojske. U jednoj jaruzi, na mestu gde se nalazi spomen-ploča, u blizini kapije na jugoistočnom delu Tvrđave, streljani su rodoljubi iz sela Beške, među kojima i Danica Jovanović, mlada i talentovana umetnica-slikarka.
Uoči Prvog svetskog rata, kao i toku samog rata, Tvrđava je pored značaja ogromne kasarne i moćno naoružanog bastiona imala i dalje karakter tamnice. Veliki broj ljudi, ne samo iz Srema već i iz drugih krajeva zemlje, čamio je po zatvorima Tvrđave. Izbijanje rata zateklo je među hiljada mobilisanih iz Hrvatske i mladog metalca, Josipa Broza. ’… u našem puku se neobično brzo razvijalo antiratno raspoloženje. Zbog toga što sam govorio vojnicima protiv rata, bio sam jedno vrijeme zatvoren u Petrovaradinskoj tvrđavi’. Kao podoficir, Josip Broz je došao u zimu 1914. godine u Petrovaradin. Javno je izneo svoje antiratno raspoloženje, priznao da je socijalista i da će sa fronta u Galiciji pobeći Rusima. Kada se za ovo doznalo bio je uhapšen i zatvoren u jednoj ćeliji uz današnju „Beogradsku kapiju“. Pošto se na saslušanju nije mogla dokazati krivica, Josip Broz je oslobođen. Petrovaradinska tvrđava između dva svetska rata postaje mirnodopski garnizon u kome je smeštena vojska stare Jugoslavije (…)
Izvor:likovnikrug
