- Učlanjen(a)
- 04.10.2009
- Poruka
- 5.207
O izučavanju narode književnosti
U prvoj polovini XIX veka vladala je takozvana mitološka škola. Njeni predstavnici smatrali su narodnu književnost kao nasleđe od jednog praindoevropskog pretka. Nastojeći da otkriju najstarije crte, oni su — poredeći književnosti raznih naroda — glavnu pažnju obraćali na mitove, religiozne predstave. Pojava, pravac i pogreške mitološke škole određeni su opštim stanjem društva i nauke u pomenutom periodu, a posebno nepoznavanjem književnosti mnogih naroda, naročito onih van Evrope.
U drugoj polovini XIX veka — uporedo sa prodiranjem evropskog kapitala u vanevropske zemlje i sa pojačanim osvajanjem kolonija — došlo se do niza činjenica koje su bile u oštroj suprotnosti sa objašnjavanjem sličnosti sižea poreklom raznih naroda od jednog zajedničkog pretka. Tada je izgledalo mnogo verovatnije da sličnost sižea ,,nije izazvana srodstvom raznih naroda, nego međusobnim kulturno-istorijskim vezama", tj. pozajmljivanjem. Tako je nastala takozvana komparativna teorija (ili: teorija pozajmljivanja, migraciona teorija, teorija putujućih sižea, teorija lutajućih sižea, — kako se ona različito naziva). I predstavnici ove teorije smatrali su staru Indiju kao glavni izvor iz koga su evropski narodi crpli materijal za svoje književnosti. Držeći se samo opšte sličnosti sižea, tražeći suštinu dela samo u shemi sižea, a ne ,,u umetničkom proizvodu ukupno uzetom, sa svim osobenostima njegove ideologije i umetničke forme", oni su svuda i u svemu videli samo pozajmice.
Krajem XIX i početkom XX veka, kad je već bio skupljen ogroman folklorni materijal koji je pokazivao velike sličnosti i istovetnosti ne samo u književnostima srodnih i susednih naroda nego i u književnostima naroda „jako udaljenih i istorijski i geografski", teorija pozajmljivanja nije više mogla da se održi. Nju je zamenila antropološka teorija ili teorija samoniklosti, po kojoj „svi narodi — uglavnom — idu istim putevima razvitka i stvaraju književnost po istim zakonima psihologije", te je — prema tome — moguć i prirodan samostalni nastanak sličnih ili istih sižea „kod najraznovrsnijih i najudaljenijih naroda".
Kasnije, antropološka teorija modifikovala se u psihološku teoriju, koja pridaje veliki značaj snu i halucinaciji.
Krajem XIX veka pojavila se i takozvana istorijska škola. Njen zadatak je bio da ustanovi konkretne veze folklora sa istorijom dotičnog naroda, „poetizaciju istorijskog fakta i istorizaciju poetskog sižea", idući od savremenosti ka starini, uklanjajući kasnije slojeve i vaspostavljajući prvobitni vid književnog proizvoda. Pozitivna strana istorijske škole je u tome što je ona oštro istupila „protiv jednostrane primene teorije pozajmljivanja" i što je vezala „folklor sa istorijom naroda". Ali pri tome vezivanju ona je pogrešno tumačila istorijski proces. Na osnovu toga nedostatka razvila se kasnije vulgarno-sociološka interpretacija istorije folklora, koja je dovela do apsurdnog zaključka da je junačka poezija tvorevina „ne naroda, ne radnih masa, nego gospodske klase u epohi feudalizma".
Ali internacionalni karakter motiva u ovoj ili onoj pesmi nikako ne znači da je ona morala bitn i ispevana prema nekom stranom uzoru.
Prvo, sličnost ili istovetnost motiva u dve ili više književnosti može biti sasvim slučajna. Zapanjujuća je sličnost, na primer, srpske pesme Ženidba Stojana Jankovića (Vuk, III, 21); Krasić, 9) sa germanskom pesmom o Valtariju (Valteru) iz X veka, na latinskom jeznku. To je sličnost — kaže Maretić — „ne samo u cjelini već i u pojedinostima: 1) Valter i Hildegunda bježe s dvora Atilina upotrebivši zgodu kad Atila i njegovi Huni spavaju pijani, a Zlatija djevojka u Krasića oslobađa Stojana i bježi s njime u čas kad njezin otac iza mnogoga pića tvrdo zaspi; 2) brat Hajkunin (u Vuka) ide u potjeru sa svojim drugovima za bjeguncima, a u germanskoj pjesmi gone i stižu Valtera i Hildegundu Gunter i Hagen s drugijem junacima; 3) Valter zaspi prije nego ga stigne potjera metnuvši glavu na koljena Hildegundi, a upravo tako spava u isti čas i Stojan; 4) i Valter i Stojan, prije nego što će se pobiti s potjerom, otpravljaju s bojišta svoje vjerenice; 5) u boju ostaju pobjednici Valter i Stojan; 6) poslije boja Valter i Stojan idu svojim kućama, vjenčaju se vjerenicama i sretno žive; 7) karakteri Hildegunde i Hajkune (ili Zlatije u Krasića) posve su slični". Ali i uprkos toj sličnosti srpska pesma o ženidbi Stojana Jankovića — kao što je poznato — potpuno je prožeta narodnim duhom i u svemu odgovara srpskim istorijsko-društvenim uslovima.
Drugo, ako je i pozajmljen, motiv se mogao dugo čuvati u predanju i otuda ući u pesmu tek u jednom poznom momentu. U pesmi Marko Kraljević i Musa Kesedžija, na primer (koja je mogla nastati tek onla kad je bilo vrlo daleko vreme Markovog i Musinog života, tj. XIV i XV vek), ima veoma starih i, možda, tuđih, sa strane pozajmljenih elemenata. Jedan od tih elemenata je Markovo tamnovanje i izbavljanje iz tamnice, drugi su tri Musina srca, a treći — sultanov strah od mrtve glave.
U ruskoslovenskoj književnosti nalazi se i priča o premudrom Akiru. Maretić ovako prikazuje sadržinu te priče i njenu vezu sa srpskom pesmom o Marku i Musi:
„Na dvoru asirskoga cara Sinagripa živi mudri Akir, koji nema sa svojom ženom Teodulijom poroda i zato posinjuje svoga sinovca Nadana. Kad ovaj Nadan odraste i stupi u carsku službu, obijedi Akira pred carem, a car zapovijedi da se Akir pogubi. Ali onaj kome je to naloženo smiluje se Akiru i mjesto njega pogubi nekakvoga njemu sličnog roba, a Akira drži u tamnici tri godine. Međutijem se raširi glas o smrti Akirovoj, te dva cara, misirski i persijski, udare na Sinagripovo carstvo. Sada Sinagrip ljuto žali za Akirom. Kad to vidi onaj koji je imao Akira da pogubi, on pristupi k caru i reče mu da je Akir u životu. Onda car ode u tamnicu i, našavši Akira živa, pun radosti pita ga bi li on mogao svojom mudrosti odoljeti dušmanima. Akir veli da bi, ali se prije mora oporaviti od nevolje pretrpljene u tamnici. Oporavlja se šest mjeseci i onda ode k misirskome caru pa pogodi sve teške njegove zagonetke i tako oslobodi Sinagripa i njegovo carstvo, a poslije Sinagripove smrti zacari se na njegovo mjesto Akir. — I u našoj staroj književnosti nalazi se priča o premudrom Akiru... u jednom glagolskom rukopisu iz g. 1468. i u jednom ćirilovskom iz g. 1520.
Da navedeni motiv o zatvorenom Marku u pjesmi Vukovoj II, 67 stoji u vezi sa starim književnim pričanjem o premudrom Akiru, to vrlo lijepo dokazuje gotovo potpuna istovjetnost ovijeh mjesta: u Vuka pita hodža Ćuprilić sultana kad ga vidi u nevolji poradi Muse: „Šta bi dao onome junaku koji bi ti živa kazo Marka?" a u pomenutom ćirilovskom rukopisu iz g. 1520. onaj čovjek koji je imao pogubiti Akira pita cara Sinagripa: „Care, šta bi ti tomu čovjeku dao tko bi ti živa Akira spovidio?" (U Vukovoj pjesmi odgovara sultan da bi mu da vezirstvo nad Bosnom, a u ćirilovskom rukopisu Sinagrip odgovara da bi mu sve dao što bi god tražio.) Vrijedno je dodati i ovo: kad Marko iziđe iz tamnice pred sultana, „kosa mu je do zemljice crne, polu stere, polom se pokriva, nokti su mu — orati bi mogo"; a u onome ćir. rukopisu kaže se za Akira kad je izišao pred cara: „obrve mu bjehu obrasle kako u divjaku, a nokti bjehu kako u divjaka orla, tijelo mu se biješe s prstiju (tj. s prašinom) pomiješalo". U jednom i u drugom opisu nema, istina, mnogo zajednice, ali je važno to što se i jednim i drugim hoće da istakne kako je Marko ili Akir od dugoga i teškog tamnovanja gotovo izgubio ljudski oblik.
Književno pričanje o premudrom Akiru u staroj našoj i ruskoj književnosti poteklo je preko kakvoga grčkog (vizantijskog) prijevoda iz arapskoga zbornika 1001 noć, gdje se nalazi priča o mudrom Hejkaru, koja onoj ruskoj i našoj potpuno odgovara."
Musina tri srca, svakako, — kaže Maretić — znače tri života, „samo su pjevači zaboravili pravi smisao tijeh triju srca, tj. ako tko ima tri života, onda nije dosta jednoć mu smrt zadati nego to treba triput činiti, kako to vidimo u gdjekojim narodnim pripovijetkama koje kazuju kako je tko nmao tri (ili četiri) života, pa mu nitko ništa nije mogao, makar ga i dvaput (ili triput) ubio, jer mu još iza toga ostaje jedan život... Ova ovako shvaćena i izvedena misao nalazi se u VIII pjevanju Virgilijeve Enejide, st. 560 i d., gdje kralj Evandar priča kako je nekad u mladosti ubio kralja Erula, kojega je morao triput ubijati, jer je imao tri duše (tj. tri života):
kojemu (strašno je reći) Feronija mati je dala
tri, kad rodi ga, duše i triput oružjem da maše;
triput ga trebalo ubit, al' desnica ova mu tada
duše je uzela sve i oružje skinula troje".
A povodom toga što je sultan, ugledavši Musinu glavu, skočio od straha, Maretić kaže: „Može se misliti da je ova crta nekim osobitim putem došla do našijeh pjevača iz starogrčkih pričanja o junaku Perseju, koji je sa sobom nosio glavu grdosije Meduse, koju je prije ubio, pa kome bi god pokazao tu užasnu glavu, onaj bi se od straha okamenio, kao npr. kralj Atlas".
Očevidno, ova tri elementa — ako su pozajmljena — ušla su u različita vremena u srpsku tradiciju i otuda su kasnije unesena u pesmu.
Naš gospodin poljem jizdi,
jizda da mu je;
na glavi mu svilen klobuk,
sinca da mu je;
u ruci mu zlatne knjige,
družba da mu je;
prid njim sluga pisan poje;
na čast da mu je.
Istu ulogu kao i sluga u ovoj pesmi ima je, izgleda, „dijak" (tj .„književan čovjek i pjesnik", koji je — od vremena Kulinova do Zrinjskoga — „pisao povelje, pisma, i obavljao sve lične poslove svoga gospodara") i pevači kod bosansko-hercegovačkih feudalaca: Čengića, Kulenovića, Ljubovića. Ali to nije nikakav razlog da se „dijaci" proglase za osnivače narodne epike. Biće verovatnije to da su oni, slaveći svoje gospodare, pozajmljivali iz narodne epike (ili su im, možda, samo i pevali gotove narodne pesme). To što „dijačiti" ili „jačiti" negde znači: pevati i ono što se narodne pesme u nekom kraju zovu „jačke" nikako ne može biti dokaz da su narodne pesme mlađe od dvorskih.
U XVII veku zanimljivu belešku o pevanju i pevačima ostavio je Juraj Križanić: „Vidi enim convivio assidentes nobiles ac militares viros et post terga ipsorum stantes milites, qui canebant praedictas maiorum laudes. Omnia autem illa cantica continent laudes Marci Cralevitii, Novaci Debeliaci, Millossi Cobilitii et aliorum quorundam heroum". („Video sam kako na gozbi sede plemići i vojvode, a za njihovim leđima stoje vojnici i pevaju pomenute pesme o slavi predaka. A sve ove pesme sadrže slavu Marka Kraljevića, Novaka Debeljaka, Miloša Kobilića i nekih drugih junaka".) — U XVIII veku (u drugoj polovini) Dositej Obradović video je u Dalmaciji slepog pevača Marka. Sem toga, Dositej je ostavio i jedno dragoceno svedočanstvo o rasprostranjenosti junačke pesme u to doba: „Stariji oficiri i soldati ništa radije ne pripovedaju nego gdi su u najvećoj vatri i krvoprolitiju bili. Pjesne naši stari najviše su ovoga sodržanija: „Odseče glavu!" „Skresa do ramena ruku!" i „Izgibe toliko junaka!" Svi slavenosrpski narodi u raznim kraljevstvam i državam, i kad se žene, i kad praznuju, i kad se god časte, i kad god putuju, po moru ili po suvu, ovake pevaju pjesne".
U Vukovo doba junačke pesme su se najviše pevale „po Bosni i po Ercegovini i po Crnoj Gori i po južnim brdovitim krajevima Srbije". „Po tim mjestima" — pisao je Vuk 1824 — „i današnji dan gotovo u svakoj kući imaju po jedne gusle, a po jedne osobito na stanu kod čobana; i teško je naći čoveka da ne zna guđeti, a mnoge i žene i đevojke znadu. Po donjim krajevima Srbije (oko Save i oko Dunava) već su rjeđe gusle po kućama, no opet mislim da bi se u svakom selu (osobito s lijeve strane Morave) po jedne mogle naći. U Srijemu pak i u Bačkoj i u Banatu gusle se danas mogu viđeti samo u slijepaca (pa i oni moraju učiti u nji udarati, i mnogi ne pjevaju pesama, nego samo bogorade uza nji), a drugi bi se ljudi vrlo stidili slepačke gusle u svojoj kući objesiti; i tako po tim mjestima junačke (ili, kao što se tuda već zovu, slepačke) pjesme niko drugi i ne pjeva osim slijepaca i, po Bačkoj, đekoji žena (koje bez gusala pjevaju). Iz toga se lasno može doznati zašto se junačke pjesme po Srijemu i po Bačkoj i po Banatu gore pjevaju nego po Srbiji, a i po Srbiji oko Save i oko Dunava gore nego dalje unutra, osobito k Bosni i k Ercegovnni. Tako i k zapadu od Srijema što se gođ dalje ide preko Slavonije k Rvatskoj i k Dalmaciji, sve su pjesme junačke u narodu više u običaju." I najviše ih „spjevavaju" — kaže Vuk dalje — „ljudi sredovječni i starci. Po rečenim mjestima, kud se danas junačke pjesme najviše pjevaju, nema čovjeka koji ne zna nekoliko pjesama (ako ne čitavi, a ono barem komada od nji), a ima i koji i znadu i preko pedeset, a može biti i na stotine. Koji čovjek zna pedeset različni pjesama, (ako je za taj posao) njemu je lasno novu pjesmu spjevati". A po narodu najviše raznose pesme slepci, putnici i hajduci. „Slijepci radi prošnje idu jednako po svemu narodu od kuće do kuće, i pred svakom kućom ispjevaju po jednu pjesmu, pa onda ištu da im se udijeli, a đe i ko ponudi, onđe pjevaju i više; a o praznicima idu k namastirima i k crkvama na sabore i na panađure, pa pjevaju po čitav dan. (Slepi pevači su zapaženi kod mnogih naroda; takav je, između ostalih, Demodok u Homerovoj Odiseji.) Tako, putnik kad dođe u kakvu kuću na konak, obično je da ga uveče ponude s guslima da pjeva, a osim toga putem po anovima i po krčmama svud imaju gusle, pa putnici uveče pjevaju i slušaju; a ajduci zimi na jataku danju leže u potaji, a po svu noć piju i pjevaju uz gusle, i to najviše pjesme od ajduka."
Naravno, svi ljudi nisu podjednako daroviti, i „kakogođ što jedan čovek ljepše i jasnije govori od drugoga, tako i pjesme pjeva i kazuje". U tome pogledu — između svih ljudi koje je Vuk sreo — najviše se odlikovao Tešan Podrugović. On se rodio oko 1775. u Kazancima u Gackom, i „iznajprije je" — kaže Vuk — „bio trgovac, pa poslije ubije nekaka Turčina koji njega ćeo da ubije, i tako prospe svoju kuću i otide u ajduke, i kao ajduk 1807. godine prebjegne u Srbiju". „On se po ocu zvao Gavrilović pa su ga Podrugom i Podrugovićem zato prozvali što je bio vrlo veliki, tj. po drugoga čoveka. Ja ga u početku 1815. godine nađem u Karlovcima (u Sremu) u najvećem siromaštvu, gde u ritu seče trsku i na leđima donosi u varoš, te prodaje i tako se rani; i kad doznam koliko i kakovi zna pesama, dam mu na dan koliko mu treba da može živeti, i počnem od njega pesme slušati i prepisivati... No kad se onda ispred Vaskrsenija u Srbiji digne buna na Turke, i njemu kao da uđe sto šiljaka pod kožu. Jedva ga kojekako zadržim oko Vaskrsenija, te prepišem nekolike od oni pesama koje mi je putem idući iz Karlovaca na kolima kazivao, pa ga odma po Vaskrseniju uzmem na kola i odvedem u Mitrovicu, te odande pređe u Srbiju, da se nanovo bije s Turcima. Pošto se one jeseni Srbi umire s Turcima, on otide u Bosnu, i provrljavši kojekuda po svome pređašnjem običaju, sastavi nekoliko konja i namesti se negde u naiji srebrničkoj da živi kao kiridžija; no naskoro potom isprebijaju ga nekaki Turci, pa umre od uboja. Kad sam ja od njega pesme prepisivao, ne znam je li bio što stariji od 40 godina. Bio je pametan i, kao ajduk, pošten čovek; vrlo je rado koješta veselo i šaljivo pripovedao, aln se pri tom nigda nije smejao, nego je sve bio malo kao namršten. On je znao još najmanje sto junačkih pesama, sve ovaki kao što su ove koje sam od njega prepisao, a osobito od kojekaki primorski i bosanski i ercegovački ajduka i četobaše (15 pesama od samoga Mijata arambaše). Nikoga ja do danas nisam našao da onako pesme zna kao što je on znao. Njegova je svaka pesma bila dobra, jer je on (osobito kako nije pjevao, nego samo kazivao) pesme razumevao i osećao, i mislio je šta govori." ,,On je vrlo lijepo znao udarati u gusle, ali pjevati nije znao (ili nije ćeo) nikako, nego je pjesme kazivao kao iz knjige; i za skupljanje pjesama taki su ljudi najbolji, jer oni osobito paze na red i na misli, a pjevači (osobito koji su samo pjevači) mnogi pjevaju i ne misleći šta, i znadu redom samo pjevati, a kazivati ne znadu (s takima sam ja kadšto imao muku)." Od Podrugovića Vuk je zapisao oko dvadeset pesama, izmeću ostalih i ove: Ženidba Dušanova, Marko Kraljević i Ljutica Bogdan, Marko Kraljević i Vuča dženeral, Car Lazar i carica Milica, Marko Kraljević poznaje očinu sablju, Marko Kraljević i Arapin, Marko Kraljević i Musa Kesedžija, Marko Kraljević i Đemo Brđanin, Ženidba Stojana Jankovića, Senjanin Tadija.
Filip Višnjić, takođe pesnik prvog reda, rodio se 1767. godine u Bosni, u selu Međašima (u zvorničkoj nahiji). Prešao je „u Srbiju 1809. godine, kad se srpska vojska onoga leta ispreko Drine natrag vratila i posle toga do 1813. godine jednako je živeo po srpskim logorima oko Drine (1810. godine bio je u Loznici u muaseri, kad su Bogićević Anto i Miloš Pocerac i Bakal Milosav branili Loznicu od Turaka...). Kad Turci 1813. godine opet obladaju Srbijom, i on s familijom svojom prebegne u Srem, i namesti se u selu Grku. Čujući ja da on zna lepi pesama, osobito od Karađorđina vremena, dobavim ga u Šišatovac 1815. godine (pošto me Podrugović ostavi), te onde od njega prepišem kako ove pesme koje su štampate tako i još tri od Karađorđina vremena, koje sam ostavio da njima, ako bog da zdravlje, začinim petu knjigu. Ja zacelo mislim da je ove sve nove pesme, od Karađorđina vremena, Filip sam spevao. Kako mi je kazivao, on je oslepio u mladosti od boginja, i potom je išao ne samo po celome bosanskom pašaluku nego i u Skadar, te prosio pevajući uz gusle. Ja sam ga onda nagovarao da ide opet u Srbiju, želeći da bi onamo još koju pesmu spevao; no nikako ga na to nisam mogao nagovoriti, jer mu je bilo vrlo dobro u Sremu: gde je god došao, ljudi su ga zbog njegovi pesama častili i darivali; sina je svoga bio dao u Grku u školu; imao je svoga konja i taljige, i čisto se bio pogospodio". „Pre nekolike godine" — piše Vuk 1833 — „čuo sam da je i umro u Grku. Kad sam ja od njega pesme prepisivao, bilo mu je oko 50 godina." Od pesama koje su ušle u našu knjigu Višnjićeve su sledeće: Smrt Marka Kraljevića, Bajo Pivljanin i Beg Ljubović, Početak bune protiv dahija, Boj na Čokešini, Knez Ivan Knežeeić, Boj na Mišaru.
Od starca Milije Vuk je zapisao, između ostalih, ove pesme: Banović Strahinja, Ženidba Maksima Crnojevića. Milija je rodom „iz Ercegovine od Kolašina, pa za Karađorđina vremena dobežao u Srbiju i namestio se u naiji požeškoj. Vuk se — zahvaljujući pomoći kneza Miloša — sastao sa Milijom u Kragujevcu 1822.,.Ali kad se s Milijom sastanem", — veli Vuk — „onda mi se tek radost okrene na novu tegobu i muku: ne samo što on, kao i ostali gotovo svi pevači (koji su samo pevači), nije znao pesme kazivati redom, do samo pevati, nego bez rakije nije teo ni zapevati, a kako malo srkne rakije, on se — i onako, koje od starosti koje od rana (jer mu je sva glava bila isečena tukući se negda s nekakvim Turcima iz Kolašina) slab budući — tako zabuni da nije svagda redom znao ni pevati! Videći ja to, ništa drugo nisam znao činiti, nego sam gledao da mi svaku pesmu peva po nekoliko puta, dok je nisam toliko upamtio da sam mogao poznati kad se nešto preskoči, pa sam ga onda molio te mi je pevao polako (rastežući reči), a ja sam za njim pisao što sam brže mogao; a kad sam koju pesmu tako napisao, onda mi je on opet morao pevati, a ja sam gledao u moj rukopis, da vidim je li sve dobro napisano." Iz Kragujevca, podgovoren od nekih ljudi (koji su govorili da je Vuk „lud i besposlen čovek"), Milija je otišao i ne javivši se Vuku. Umro je negde pre 1833.
Od drugog jednog Kolašinca, starca Raška, koji je u početku bune na dahije dobežao u Srbiju i nastanio se u selu Sabanti, blnzu Kragujevca, Vuk je zapisao više lepih pesama, između ostalih i ove: Zidanje Skadra, Ženidba kneza Lazara, Uroš i Mrnjavčevići, Zidanje Ravanice, Ženidba Grujice Novakovića, Margita djevojka i Rajko vojvoda.
Ženidbu kralja Vukašina (uz još neke pesme) zapisao je Vuk od Stojana hajduka, koji je bio „rodom odnekud iz Ercegovine". Vuk je našao Stojana 1820. godine u Brusnici, „gde je bio zatvoren što je, došavši iz ajduka, ubio nekakvu babu, za koju je mislio da mu je, kao veštica, dete izela".
Od Marka Nemanjića dobio je Vuk — između ostalih — pesme: Oblak Radosav, Starina Novak i deli-Radivoje, Smrt Senjanipa Iva, Kostreš harambaša, Vide Daničić. Marko je bio pisar kod Vase Popovića, glavnog kneza požeške nahije. Markov otac, pop Filip (u Karađorđevo vreme vojvoda novopazarske nahije), bio je — kaže Vuk — „znatan pevač, a u gusle udarati može biti da niko nije znao bolje od njega (i umro je gotovo s guslama u ruci...); a i Marko je vrlo dobar pevač".
Od svoga oca Stefana zapisao je Vuk — pored ostalih — pesme: Kletva kneževa, Kneževa večera, Kosančić Ivan uhodi Turke, Tri dobra junaka, Dioba Jakšića, Vuk Anđelić i ban Zadranin. Stefan je „malo mario za pesme", ali ih je, „gotovo neotice, upamtio od svoga oca Joksima i brata Tome, koji su ne samo mloštvo pesama znali i rado ji pevali nego i pesme spevavali".
Pesme: Perović Batrić, Tri sužnja i još neke zapisao je Vuk od Đure Milutinovića Crnogorca. „On je, kao slepac, negde oko 1809. godine, doneo Karađorđiji pismo od crnogorskoga vladike, pa potom i zaostao u Srbiji, gde je do 1813. godine imao nešto plate, kao penziju, a 1814. godine otide u društvu s ostalim Srbima u Besarabiju, gde je također primao ponešto na godinu; no 1817. godine, ostavivši svoju platu u Besarabiji, vrati se opet u Srbiju... Za Karađorđina vremena išao je u Beogradu u veliku školu, i sila je puta znao lekciju bolje nego ijedan od đaka."
Vuk je zapisao — beležimo samo one koje su ušle u našu knjigu — pesme: Starina Novak i knez Bogosav i Mali Radojica od Gaje Balaća (koji je bio rodom iz Like, a Vuk ga našao u Kragujevcu 1830), Marko Kraljević i Alil-aga od slepice Živane („koja je sedela u Zemunu, a rodom je bila odnekud iz Srbije, i kao slepica išla je čak i po Bugarskoj), Ženidba Vlašića Radula od jedne stare žene u Kragujevcu, Marko Kraljević i beg Kostadin od Gruje Meandžića (iz Sentomaša u Bačkoj, s Grujom je Vuk ,,u jesen 1829. godine kontumacirao u Zemunu"), Bolani Dojčin od jednog trgovca iz Bosne („koji se 1815. godine — prebegavši 1813. godine iz Srbije — bavio u Karlovcima u Sremu"), Ženidba od Zadra Todora od jednog drugog trgovca iz Bosne (od koga je prota Jovan Pavlović prepisao ovu pesmu u Šapcu i poslao je Vuku u Kragujevac 1859), Carica Milica i Vladeta vojvoda od slepice Stepanije iz Jadra, Propast carstva srpskoga, Kosovka devojka i Marko Kraljević ukida svadbarinu od neke slepice iz Grgurevaca (prepis pesama ove slepice poslao je Vuku Lukijan Mušicki). Pesmu Predrag i Nenad dobio je Vuk od Jovana Berića iz Budima.
Osim Vukovih pevača, valja ovde spomenuti i Leku Mastilovića, ,,uskoka i slavnog gudca i pjevca iz Gackog", od koga je zapisivao pesme Sima Milutinovi
O IZUČAVANJU NARODNE KNJIŽEVNOSTI
Izučavanje narodne književnosti uopšte i epske poezije posebno – započeto početkom XIX veka, u epohi romantizma — uzimalo je različite pravce, koje Sokolov prikazuje na sledeći način.U prvoj polovini XIX veka vladala je takozvana mitološka škola. Njeni predstavnici smatrali su narodnu književnost kao nasleđe od jednog praindoevropskog pretka. Nastojeći da otkriju najstarije crte, oni su — poredeći književnosti raznih naroda — glavnu pažnju obraćali na mitove, religiozne predstave. Pojava, pravac i pogreške mitološke škole određeni su opštim stanjem društva i nauke u pomenutom periodu, a posebno nepoznavanjem književnosti mnogih naroda, naročito onih van Evrope.
U drugoj polovini XIX veka — uporedo sa prodiranjem evropskog kapitala u vanevropske zemlje i sa pojačanim osvajanjem kolonija — došlo se do niza činjenica koje su bile u oštroj suprotnosti sa objašnjavanjem sličnosti sižea poreklom raznih naroda od jednog zajedničkog pretka. Tada je izgledalo mnogo verovatnije da sličnost sižea ,,nije izazvana srodstvom raznih naroda, nego međusobnim kulturno-istorijskim vezama", tj. pozajmljivanjem. Tako je nastala takozvana komparativna teorija (ili: teorija pozajmljivanja, migraciona teorija, teorija putujućih sižea, teorija lutajućih sižea, — kako se ona različito naziva). I predstavnici ove teorije smatrali su staru Indiju kao glavni izvor iz koga su evropski narodi crpli materijal za svoje književnosti. Držeći se samo opšte sličnosti sižea, tražeći suštinu dela samo u shemi sižea, a ne ,,u umetničkom proizvodu ukupno uzetom, sa svim osobenostima njegove ideologije i umetničke forme", oni su svuda i u svemu videli samo pozajmice.
Krajem XIX i početkom XX veka, kad je već bio skupljen ogroman folklorni materijal koji je pokazivao velike sličnosti i istovetnosti ne samo u književnostima srodnih i susednih naroda nego i u književnostima naroda „jako udaljenih i istorijski i geografski", teorija pozajmljivanja nije više mogla da se održi. Nju je zamenila antropološka teorija ili teorija samoniklosti, po kojoj „svi narodi — uglavnom — idu istim putevima razvitka i stvaraju književnost po istim zakonima psihologije", te je — prema tome — moguć i prirodan samostalni nastanak sličnih ili istih sižea „kod najraznovrsnijih i najudaljenijih naroda".
Kasnije, antropološka teorija modifikovala se u psihološku teoriju, koja pridaje veliki značaj snu i halucinaciji.
Krajem XIX veka pojavila se i takozvana istorijska škola. Njen zadatak je bio da ustanovi konkretne veze folklora sa istorijom dotičnog naroda, „poetizaciju istorijskog fakta i istorizaciju poetskog sižea", idući od savremenosti ka starini, uklanjajući kasnije slojeve i vaspostavljajući prvobitni vid književnog proizvoda. Pozitivna strana istorijske škole je u tome što je ona oštro istupila „protiv jednostrane primene teorije pozajmljivanja" i što je vezala „folklor sa istorijom naroda". Ali pri tome vezivanju ona je pogrešno tumačila istorijski proces. Na osnovu toga nedostatka razvila se kasnije vulgarno-sociološka interpretacija istorije folklora, koja je dovela do apsurdnog zaključka da je junačka poezija tvorevina „ne naroda, ne radnih masa, nego gospodske klase u epohi feudalizma".
V
O INTERNACIONALNIM MOTIVIMA
Nekim srpskim junačkim pesmama nađene su paralele u drugim književnostima: Ženidbi Dušanovoj u šestom, sedmom i osmom pevanju Nibelunške pesme, gde se govori o Gunterovoj ženidbi Brunhildom (v. Maretić, Naša narodna epika, Zagreb, 1909, str. 207), Ženidbi kralja Vukašina u romanu Bovo od Antone (ibid., str. 202), Zidanju Skadra u pričanju Grka, Albanaca, Rumuna i dr. (ibid., str. 214), Banoviću Strahinji u ruskoj pesmi o Ivanu Godinoviću (ibid., str. 204), Marku Kraljeviću i Alil-agi u germanskoj legendi o Tidreku (,,u tom delu XIII veka ima jedan epizod gde se takođe vitezi klade u život da će se nadigrati u bacanju koplja i kamena"), Marku Kraljeviću i Mini od Kostura u staronemačkoj pesmi o Volfditrihu i u južnofrancuskim, talijanskim i španskim narodnim pesmama (ibid., str. 205), Ivu Senkoviću i agi od Ribnika u ruskoj pesmi o Danilu i njegovu sinu Mihailu (ibid., str. 200), Ropstvu Jankovića Stojana u ruskoj pesmi o Dobrinji (ibid., str. 232), Ljubi hajduk-Vukosava u ruskim pesmama o Stavru Godinoviću (ibid., str. 235), Predragu i Nenadu u novogrčkim pesmama (ibid., str. 200).Ali internacionalni karakter motiva u ovoj ili onoj pesmi nikako ne znači da je ona morala bitn i ispevana prema nekom stranom uzoru.
Prvo, sličnost ili istovetnost motiva u dve ili više književnosti može biti sasvim slučajna. Zapanjujuća je sličnost, na primer, srpske pesme Ženidba Stojana Jankovića (Vuk, III, 21); Krasić, 9) sa germanskom pesmom o Valtariju (Valteru) iz X veka, na latinskom jeznku. To je sličnost — kaže Maretić — „ne samo u cjelini već i u pojedinostima: 1) Valter i Hildegunda bježe s dvora Atilina upotrebivši zgodu kad Atila i njegovi Huni spavaju pijani, a Zlatija djevojka u Krasića oslobađa Stojana i bježi s njime u čas kad njezin otac iza mnogoga pića tvrdo zaspi; 2) brat Hajkunin (u Vuka) ide u potjeru sa svojim drugovima za bjeguncima, a u germanskoj pjesmi gone i stižu Valtera i Hildegundu Gunter i Hagen s drugijem junacima; 3) Valter zaspi prije nego ga stigne potjera metnuvši glavu na koljena Hildegundi, a upravo tako spava u isti čas i Stojan; 4) i Valter i Stojan, prije nego što će se pobiti s potjerom, otpravljaju s bojišta svoje vjerenice; 5) u boju ostaju pobjednici Valter i Stojan; 6) poslije boja Valter i Stojan idu svojim kućama, vjenčaju se vjerenicama i sretno žive; 7) karakteri Hildegunde i Hajkune (ili Zlatije u Krasića) posve su slični". Ali i uprkos toj sličnosti srpska pesma o ženidbi Stojana Jankovića — kao što je poznato — potpuno je prožeta narodnim duhom i u svemu odgovara srpskim istorijsko-društvenim uslovima.
Drugo, ako je i pozajmljen, motiv se mogao dugo čuvati u predanju i otuda ući u pesmu tek u jednom poznom momentu. U pesmi Marko Kraljević i Musa Kesedžija, na primer (koja je mogla nastati tek onla kad je bilo vrlo daleko vreme Markovog i Musinog života, tj. XIV i XV vek), ima veoma starih i, možda, tuđih, sa strane pozajmljenih elemenata. Jedan od tih elemenata je Markovo tamnovanje i izbavljanje iz tamnice, drugi su tri Musina srca, a treći — sultanov strah od mrtve glave.
U ruskoslovenskoj književnosti nalazi se i priča o premudrom Akiru. Maretić ovako prikazuje sadržinu te priče i njenu vezu sa srpskom pesmom o Marku i Musi:
„Na dvoru asirskoga cara Sinagripa živi mudri Akir, koji nema sa svojom ženom Teodulijom poroda i zato posinjuje svoga sinovca Nadana. Kad ovaj Nadan odraste i stupi u carsku službu, obijedi Akira pred carem, a car zapovijedi da se Akir pogubi. Ali onaj kome je to naloženo smiluje se Akiru i mjesto njega pogubi nekakvoga njemu sličnog roba, a Akira drži u tamnici tri godine. Međutijem se raširi glas o smrti Akirovoj, te dva cara, misirski i persijski, udare na Sinagripovo carstvo. Sada Sinagrip ljuto žali za Akirom. Kad to vidi onaj koji je imao Akira da pogubi, on pristupi k caru i reče mu da je Akir u životu. Onda car ode u tamnicu i, našavši Akira živa, pun radosti pita ga bi li on mogao svojom mudrosti odoljeti dušmanima. Akir veli da bi, ali se prije mora oporaviti od nevolje pretrpljene u tamnici. Oporavlja se šest mjeseci i onda ode k misirskome caru pa pogodi sve teške njegove zagonetke i tako oslobodi Sinagripa i njegovo carstvo, a poslije Sinagripove smrti zacari se na njegovo mjesto Akir. — I u našoj staroj književnosti nalazi se priča o premudrom Akiru... u jednom glagolskom rukopisu iz g. 1468. i u jednom ćirilovskom iz g. 1520.
Da navedeni motiv o zatvorenom Marku u pjesmi Vukovoj II, 67 stoji u vezi sa starim književnim pričanjem o premudrom Akiru, to vrlo lijepo dokazuje gotovo potpuna istovjetnost ovijeh mjesta: u Vuka pita hodža Ćuprilić sultana kad ga vidi u nevolji poradi Muse: „Šta bi dao onome junaku koji bi ti živa kazo Marka?" a u pomenutom ćirilovskom rukopisu iz g. 1520. onaj čovjek koji je imao pogubiti Akira pita cara Sinagripa: „Care, šta bi ti tomu čovjeku dao tko bi ti živa Akira spovidio?" (U Vukovoj pjesmi odgovara sultan da bi mu da vezirstvo nad Bosnom, a u ćirilovskom rukopisu Sinagrip odgovara da bi mu sve dao što bi god tražio.) Vrijedno je dodati i ovo: kad Marko iziđe iz tamnice pred sultana, „kosa mu je do zemljice crne, polu stere, polom se pokriva, nokti su mu — orati bi mogo"; a u onome ćir. rukopisu kaže se za Akira kad je izišao pred cara: „obrve mu bjehu obrasle kako u divjaku, a nokti bjehu kako u divjaka orla, tijelo mu se biješe s prstiju (tj. s prašinom) pomiješalo". U jednom i u drugom opisu nema, istina, mnogo zajednice, ali je važno to što se i jednim i drugim hoće da istakne kako je Marko ili Akir od dugoga i teškog tamnovanja gotovo izgubio ljudski oblik.
Književno pričanje o premudrom Akiru u staroj našoj i ruskoj književnosti poteklo je preko kakvoga grčkog (vizantijskog) prijevoda iz arapskoga zbornika 1001 noć, gdje se nalazi priča o mudrom Hejkaru, koja onoj ruskoj i našoj potpuno odgovara."
Musina tri srca, svakako, — kaže Maretić — znače tri života, „samo su pjevači zaboravili pravi smisao tijeh triju srca, tj. ako tko ima tri života, onda nije dosta jednoć mu smrt zadati nego to treba triput činiti, kako to vidimo u gdjekojim narodnim pripovijetkama koje kazuju kako je tko nmao tri (ili četiri) života, pa mu nitko ništa nije mogao, makar ga i dvaput (ili triput) ubio, jer mu još iza toga ostaje jedan život... Ova ovako shvaćena i izvedena misao nalazi se u VIII pjevanju Virgilijeve Enejide, st. 560 i d., gdje kralj Evandar priča kako je nekad u mladosti ubio kralja Erula, kojega je morao triput ubijati, jer je imao tri duše (tj. tri života):
kojemu (strašno je reći) Feronija mati je dala
tri, kad rodi ga, duše i triput oružjem da maše;
triput ga trebalo ubit, al' desnica ova mu tada
duše je uzela sve i oružje skinula troje".
A povodom toga što je sultan, ugledavši Musinu glavu, skočio od straha, Maretić kaže: „Može se misliti da je ova crta nekim osobitim putem došla do našijeh pjevača iz starogrčkih pričanja o junaku Perseju, koji je sa sobom nosio glavu grdosije Meduse, koju je prije ubio, pa kome bi god pokazao tu užasnu glavu, onaj bi se od straha okamenio, kao npr. kralj Atlas".
Očevidno, ova tri elementa — ako su pozajmljena — ušla su u različita vremena u srpsku tradiciju i otuda su kasnije unesena u pesmu.
G
O PEVAČIMA
O pevačima pre Vukova vremena malo se zna. Najraniji (neodređen) pomen o njima nalazimo kod vizantijskog istoričara Teofilakta Simokate (iz prve polovine VII veka), koji je zapisao da su tadašnji balkanski Sloveni rado pevali pesme (ne kaže kakve) uz jedan muzički instrumenat (citru). Isto tako je neodređeno i svedočanstvo srpskog biografa Teodosija (iz XIII veka). Tek na početku XV veka, 1415, pominje se srpski guslar na dvoru poljskog kralja Vladislava, a malo kasnije poljski pesnik Mjaskovski (1549—1622) daje i opis srpskog guslara: nakrivio je glavu, prevlači gudalo i peva staru pesmu kako su „bili Turke Poljaci i hrabri Hrvati". — U XVI veku ima više pomena o pevanju, ali vesti o samim pevačima vrlo su šture. Slovenac Benedikt Kuripešić, opisujući svoj put iz Beča u Carigrad (1531, u Itinerarium), kaže da se u Bosni i Hrvatskoj mnogo peva o Radosavu Pavloviću, Malkošiću i Obiliću. „Jedan izveštaj grada Splita senatu mletačkome 1547. godine spominje da je neki slepi vojnik pevao pesmu o Marku Kraljeviću, a ceo ga narod pratio, jer su je svi znali. Madžarski letopisac Sebastijan Tinodi spominje 1554. godine kao osobito veštog srpskog guslara nekog Dimitrija Karamana." Hvaranin Petar Hektorović u Ribanju i ribarskom prigovaranju (1555) beleži kao narodne pesnike ribare Paskoja i Nikolu i — između ostalih — ove pučke stihove:Naš gospodin poljem jizdi,
jizda da mu je;
na glavi mu svilen klobuk,
sinca da mu je;
u ruci mu zlatne knjige,
družba da mu je;
prid njim sluga pisan poje;
na čast da mu je.
Istu ulogu kao i sluga u ovoj pesmi ima je, izgleda, „dijak" (tj .„književan čovjek i pjesnik", koji je — od vremena Kulinova do Zrinjskoga — „pisao povelje, pisma, i obavljao sve lične poslove svoga gospodara") i pevači kod bosansko-hercegovačkih feudalaca: Čengića, Kulenovića, Ljubovića. Ali to nije nikakav razlog da se „dijaci" proglase za osnivače narodne epike. Biće verovatnije to da su oni, slaveći svoje gospodare, pozajmljivali iz narodne epike (ili su im, možda, samo i pevali gotove narodne pesme). To što „dijačiti" ili „jačiti" negde znači: pevati i ono što se narodne pesme u nekom kraju zovu „jačke" nikako ne može biti dokaz da su narodne pesme mlađe od dvorskih.
U XVII veku zanimljivu belešku o pevanju i pevačima ostavio je Juraj Križanić: „Vidi enim convivio assidentes nobiles ac militares viros et post terga ipsorum stantes milites, qui canebant praedictas maiorum laudes. Omnia autem illa cantica continent laudes Marci Cralevitii, Novaci Debeliaci, Millossi Cobilitii et aliorum quorundam heroum". („Video sam kako na gozbi sede plemići i vojvode, a za njihovim leđima stoje vojnici i pevaju pomenute pesme o slavi predaka. A sve ove pesme sadrže slavu Marka Kraljevića, Novaka Debeljaka, Miloša Kobilića i nekih drugih junaka".) — U XVIII veku (u drugoj polovini) Dositej Obradović video je u Dalmaciji slepog pevača Marka. Sem toga, Dositej je ostavio i jedno dragoceno svedočanstvo o rasprostranjenosti junačke pesme u to doba: „Stariji oficiri i soldati ništa radije ne pripovedaju nego gdi su u najvećoj vatri i krvoprolitiju bili. Pjesne naši stari najviše su ovoga sodržanija: „Odseče glavu!" „Skresa do ramena ruku!" i „Izgibe toliko junaka!" Svi slavenosrpski narodi u raznim kraljevstvam i državam, i kad se žene, i kad praznuju, i kad se god časte, i kad god putuju, po moru ili po suvu, ovake pevaju pjesne".
U Vukovo doba junačke pesme su se najviše pevale „po Bosni i po Ercegovini i po Crnoj Gori i po južnim brdovitim krajevima Srbije". „Po tim mjestima" — pisao je Vuk 1824 — „i današnji dan gotovo u svakoj kući imaju po jedne gusle, a po jedne osobito na stanu kod čobana; i teško je naći čoveka da ne zna guđeti, a mnoge i žene i đevojke znadu. Po donjim krajevima Srbije (oko Save i oko Dunava) već su rjeđe gusle po kućama, no opet mislim da bi se u svakom selu (osobito s lijeve strane Morave) po jedne mogle naći. U Srijemu pak i u Bačkoj i u Banatu gusle se danas mogu viđeti samo u slijepaca (pa i oni moraju učiti u nji udarati, i mnogi ne pjevaju pesama, nego samo bogorade uza nji), a drugi bi se ljudi vrlo stidili slepačke gusle u svojoj kući objesiti; i tako po tim mjestima junačke (ili, kao što se tuda već zovu, slepačke) pjesme niko drugi i ne pjeva osim slijepaca i, po Bačkoj, đekoji žena (koje bez gusala pjevaju). Iz toga se lasno može doznati zašto se junačke pjesme po Srijemu i po Bačkoj i po Banatu gore pjevaju nego po Srbiji, a i po Srbiji oko Save i oko Dunava gore nego dalje unutra, osobito k Bosni i k Ercegovnni. Tako i k zapadu od Srijema što se gođ dalje ide preko Slavonije k Rvatskoj i k Dalmaciji, sve su pjesme junačke u narodu više u običaju." I najviše ih „spjevavaju" — kaže Vuk dalje — „ljudi sredovječni i starci. Po rečenim mjestima, kud se danas junačke pjesme najviše pjevaju, nema čovjeka koji ne zna nekoliko pjesama (ako ne čitavi, a ono barem komada od nji), a ima i koji i znadu i preko pedeset, a može biti i na stotine. Koji čovjek zna pedeset različni pjesama, (ako je za taj posao) njemu je lasno novu pjesmu spjevati". A po narodu najviše raznose pesme slepci, putnici i hajduci. „Slijepci radi prošnje idu jednako po svemu narodu od kuće do kuće, i pred svakom kućom ispjevaju po jednu pjesmu, pa onda ištu da im se udijeli, a đe i ko ponudi, onđe pjevaju i više; a o praznicima idu k namastirima i k crkvama na sabore i na panađure, pa pjevaju po čitav dan. (Slepi pevači su zapaženi kod mnogih naroda; takav je, između ostalih, Demodok u Homerovoj Odiseji.) Tako, putnik kad dođe u kakvu kuću na konak, obično je da ga uveče ponude s guslima da pjeva, a osim toga putem po anovima i po krčmama svud imaju gusle, pa putnici uveče pjevaju i slušaju; a ajduci zimi na jataku danju leže u potaji, a po svu noć piju i pjevaju uz gusle, i to najviše pjesme od ajduka."
Naravno, svi ljudi nisu podjednako daroviti, i „kakogođ što jedan čovek ljepše i jasnije govori od drugoga, tako i pjesme pjeva i kazuje". U tome pogledu — između svih ljudi koje je Vuk sreo — najviše se odlikovao Tešan Podrugović. On se rodio oko 1775. u Kazancima u Gackom, i „iznajprije je" — kaže Vuk — „bio trgovac, pa poslije ubije nekaka Turčina koji njega ćeo da ubije, i tako prospe svoju kuću i otide u ajduke, i kao ajduk 1807. godine prebjegne u Srbiju". „On se po ocu zvao Gavrilović pa su ga Podrugom i Podrugovićem zato prozvali što je bio vrlo veliki, tj. po drugoga čoveka. Ja ga u početku 1815. godine nađem u Karlovcima (u Sremu) u najvećem siromaštvu, gde u ritu seče trsku i na leđima donosi u varoš, te prodaje i tako se rani; i kad doznam koliko i kakovi zna pesama, dam mu na dan koliko mu treba da može živeti, i počnem od njega pesme slušati i prepisivati... No kad se onda ispred Vaskrsenija u Srbiji digne buna na Turke, i njemu kao da uđe sto šiljaka pod kožu. Jedva ga kojekako zadržim oko Vaskrsenija, te prepišem nekolike od oni pesama koje mi je putem idući iz Karlovaca na kolima kazivao, pa ga odma po Vaskrseniju uzmem na kola i odvedem u Mitrovicu, te odande pređe u Srbiju, da se nanovo bije s Turcima. Pošto se one jeseni Srbi umire s Turcima, on otide u Bosnu, i provrljavši kojekuda po svome pređašnjem običaju, sastavi nekoliko konja i namesti se negde u naiji srebrničkoj da živi kao kiridžija; no naskoro potom isprebijaju ga nekaki Turci, pa umre od uboja. Kad sam ja od njega pesme prepisivao, ne znam je li bio što stariji od 40 godina. Bio je pametan i, kao ajduk, pošten čovek; vrlo je rado koješta veselo i šaljivo pripovedao, aln se pri tom nigda nije smejao, nego je sve bio malo kao namršten. On je znao još najmanje sto junačkih pesama, sve ovaki kao što su ove koje sam od njega prepisao, a osobito od kojekaki primorski i bosanski i ercegovački ajduka i četobaše (15 pesama od samoga Mijata arambaše). Nikoga ja do danas nisam našao da onako pesme zna kao što je on znao. Njegova je svaka pesma bila dobra, jer je on (osobito kako nije pjevao, nego samo kazivao) pesme razumevao i osećao, i mislio je šta govori." ,,On je vrlo lijepo znao udarati u gusle, ali pjevati nije znao (ili nije ćeo) nikako, nego je pjesme kazivao kao iz knjige; i za skupljanje pjesama taki su ljudi najbolji, jer oni osobito paze na red i na misli, a pjevači (osobito koji su samo pjevači) mnogi pjevaju i ne misleći šta, i znadu redom samo pjevati, a kazivati ne znadu (s takima sam ja kadšto imao muku)." Od Podrugovića Vuk je zapisao oko dvadeset pesama, izmeću ostalih i ove: Ženidba Dušanova, Marko Kraljević i Ljutica Bogdan, Marko Kraljević i Vuča dženeral, Car Lazar i carica Milica, Marko Kraljević poznaje očinu sablju, Marko Kraljević i Arapin, Marko Kraljević i Musa Kesedžija, Marko Kraljević i Đemo Brđanin, Ženidba Stojana Jankovića, Senjanin Tadija.
Filip Višnjić, takođe pesnik prvog reda, rodio se 1767. godine u Bosni, u selu Međašima (u zvorničkoj nahiji). Prešao je „u Srbiju 1809. godine, kad se srpska vojska onoga leta ispreko Drine natrag vratila i posle toga do 1813. godine jednako je živeo po srpskim logorima oko Drine (1810. godine bio je u Loznici u muaseri, kad su Bogićević Anto i Miloš Pocerac i Bakal Milosav branili Loznicu od Turaka...). Kad Turci 1813. godine opet obladaju Srbijom, i on s familijom svojom prebegne u Srem, i namesti se u selu Grku. Čujući ja da on zna lepi pesama, osobito od Karađorđina vremena, dobavim ga u Šišatovac 1815. godine (pošto me Podrugović ostavi), te onde od njega prepišem kako ove pesme koje su štampate tako i još tri od Karađorđina vremena, koje sam ostavio da njima, ako bog da zdravlje, začinim petu knjigu. Ja zacelo mislim da je ove sve nove pesme, od Karađorđina vremena, Filip sam spevao. Kako mi je kazivao, on je oslepio u mladosti od boginja, i potom je išao ne samo po celome bosanskom pašaluku nego i u Skadar, te prosio pevajući uz gusle. Ja sam ga onda nagovarao da ide opet u Srbiju, želeći da bi onamo još koju pesmu spevao; no nikako ga na to nisam mogao nagovoriti, jer mu je bilo vrlo dobro u Sremu: gde je god došao, ljudi su ga zbog njegovi pesama častili i darivali; sina je svoga bio dao u Grku u školu; imao je svoga konja i taljige, i čisto se bio pogospodio". „Pre nekolike godine" — piše Vuk 1833 — „čuo sam da je i umro u Grku. Kad sam ja od njega pesme prepisivao, bilo mu je oko 50 godina." Od pesama koje su ušle u našu knjigu Višnjićeve su sledeće: Smrt Marka Kraljevića, Bajo Pivljanin i Beg Ljubović, Početak bune protiv dahija, Boj na Čokešini, Knez Ivan Knežeeić, Boj na Mišaru.
Od starca Milije Vuk je zapisao, između ostalih, ove pesme: Banović Strahinja, Ženidba Maksima Crnojevića. Milija je rodom „iz Ercegovine od Kolašina, pa za Karađorđina vremena dobežao u Srbiju i namestio se u naiji požeškoj. Vuk se — zahvaljujući pomoći kneza Miloša — sastao sa Milijom u Kragujevcu 1822.,.Ali kad se s Milijom sastanem", — veli Vuk — „onda mi se tek radost okrene na novu tegobu i muku: ne samo što on, kao i ostali gotovo svi pevači (koji su samo pevači), nije znao pesme kazivati redom, do samo pevati, nego bez rakije nije teo ni zapevati, a kako malo srkne rakije, on se — i onako, koje od starosti koje od rana (jer mu je sva glava bila isečena tukući se negda s nekakvim Turcima iz Kolašina) slab budući — tako zabuni da nije svagda redom znao ni pevati! Videći ja to, ništa drugo nisam znao činiti, nego sam gledao da mi svaku pesmu peva po nekoliko puta, dok je nisam toliko upamtio da sam mogao poznati kad se nešto preskoči, pa sam ga onda molio te mi je pevao polako (rastežući reči), a ja sam za njim pisao što sam brže mogao; a kad sam koju pesmu tako napisao, onda mi je on opet morao pevati, a ja sam gledao u moj rukopis, da vidim je li sve dobro napisano." Iz Kragujevca, podgovoren od nekih ljudi (koji su govorili da je Vuk „lud i besposlen čovek"), Milija je otišao i ne javivši se Vuku. Umro je negde pre 1833.
Od drugog jednog Kolašinca, starca Raška, koji je u početku bune na dahije dobežao u Srbiju i nastanio se u selu Sabanti, blnzu Kragujevca, Vuk je zapisao više lepih pesama, između ostalih i ove: Zidanje Skadra, Ženidba kneza Lazara, Uroš i Mrnjavčevići, Zidanje Ravanice, Ženidba Grujice Novakovića, Margita djevojka i Rajko vojvoda.
Ženidbu kralja Vukašina (uz još neke pesme) zapisao je Vuk od Stojana hajduka, koji je bio „rodom odnekud iz Ercegovine". Vuk je našao Stojana 1820. godine u Brusnici, „gde je bio zatvoren što je, došavši iz ajduka, ubio nekakvu babu, za koju je mislio da mu je, kao veštica, dete izela".
Od Marka Nemanjića dobio je Vuk — između ostalih — pesme: Oblak Radosav, Starina Novak i deli-Radivoje, Smrt Senjanipa Iva, Kostreš harambaša, Vide Daničić. Marko je bio pisar kod Vase Popovića, glavnog kneza požeške nahije. Markov otac, pop Filip (u Karađorđevo vreme vojvoda novopazarske nahije), bio je — kaže Vuk — „znatan pevač, a u gusle udarati može biti da niko nije znao bolje od njega (i umro je gotovo s guslama u ruci...); a i Marko je vrlo dobar pevač".
Od svoga oca Stefana zapisao je Vuk — pored ostalih — pesme: Kletva kneževa, Kneževa večera, Kosančić Ivan uhodi Turke, Tri dobra junaka, Dioba Jakšića, Vuk Anđelić i ban Zadranin. Stefan je „malo mario za pesme", ali ih je, „gotovo neotice, upamtio od svoga oca Joksima i brata Tome, koji su ne samo mloštvo pesama znali i rado ji pevali nego i pesme spevavali".
Pesme: Perović Batrić, Tri sužnja i još neke zapisao je Vuk od Đure Milutinovića Crnogorca. „On je, kao slepac, negde oko 1809. godine, doneo Karađorđiji pismo od crnogorskoga vladike, pa potom i zaostao u Srbiji, gde je do 1813. godine imao nešto plate, kao penziju, a 1814. godine otide u društvu s ostalim Srbima u Besarabiju, gde je također primao ponešto na godinu; no 1817. godine, ostavivši svoju platu u Besarabiji, vrati se opet u Srbiju... Za Karađorđina vremena išao je u Beogradu u veliku školu, i sila je puta znao lekciju bolje nego ijedan od đaka."
Vuk je zapisao — beležimo samo one koje su ušle u našu knjigu — pesme: Starina Novak i knez Bogosav i Mali Radojica od Gaje Balaća (koji je bio rodom iz Like, a Vuk ga našao u Kragujevcu 1830), Marko Kraljević i Alil-aga od slepice Živane („koja je sedela u Zemunu, a rodom je bila odnekud iz Srbije, i kao slepica išla je čak i po Bugarskoj), Ženidba Vlašića Radula od jedne stare žene u Kragujevcu, Marko Kraljević i beg Kostadin od Gruje Meandžića (iz Sentomaša u Bačkoj, s Grujom je Vuk ,,u jesen 1829. godine kontumacirao u Zemunu"), Bolani Dojčin od jednog trgovca iz Bosne („koji se 1815. godine — prebegavši 1813. godine iz Srbije — bavio u Karlovcima u Sremu"), Ženidba od Zadra Todora od jednog drugog trgovca iz Bosne (od koga je prota Jovan Pavlović prepisao ovu pesmu u Šapcu i poslao je Vuku u Kragujevac 1859), Carica Milica i Vladeta vojvoda od slepice Stepanije iz Jadra, Propast carstva srpskoga, Kosovka devojka i Marko Kraljević ukida svadbarinu od neke slepice iz Grgurevaca (prepis pesama ove slepice poslao je Vuku Lukijan Mušicki). Pesmu Predrag i Nenad dobio je Vuk od Jovana Berića iz Budima.
Osim Vukovih pevača, valja ovde spomenuti i Leku Mastilovića, ,,uskoka i slavnog gudca i pjevca iz Gackog", od koga je zapisivao pesme Sima Milutinovi