Član
- Učlanjen(a)
- 17.01.2010
- Poruka
- 749
Kroz svoju dugu istoriju Niš se nalazio u sastavu mnogih carstava i država, igrajući ulogu administrativnog, vojnog i trgovinskog centra i važne saobraćajne veze na rimskom putu Via militaris, kasnije zvanim Carski drum, koji je spajao Evropu i Malu Aziju. Bio je rodno mesto cara Konstantina Velikog, kao i careva Konstancija II i Justina I. Sam položaj Niša učinio ga je strateški važnim i time primamljivim gradom za mnoge osvajače. Niš se nalazio pod vlašću Dardanaca, Tračana, Ilira, Kelta, Grka, Rimljana, Huna, Avara, Srba i drugih, zatim Bugarskog, Ugarskog, Vizantijskog, Otomanskog carstva. Godine 1878. ulazi ponovo u sastav Srbije, bivajući još pod nemačkom okupacijom u toku Prvog i Drugog svetskog rata. Uticaj različitih naroda koji su vladali Nišom primećuje se u kulturnom nasleđu grada, pre svega u njegovoj arhitektonskoj raznovrsnosti.
Akvadukti Naissusa
Аntički Naissus je bio nesumnjivo razvijena naseobina sa određenom populacijom koja je vremenom imala tendenciju rasta na tom prostoru. Izvori koji ostavljaju svedočanstvo da je grad imao status municipiuma ukazuju da je grad imao veoma uređen sistem života u том periodu. Veličina antičkog Naissusa još nije u potpunosti utvrđena ali s obzirom na postojanje luksuznog suburbanog dela (Mediana) kao i rasproetranjeni vilama oko grada (villa rustica) može se reći da je on zauzimao dobar deo ničke kotline presečen Nišavom kao glavnim i najvećim vodenim tokom u tom regionu. Uvek je bilo i zauvek će biti bez obzira na vreme da su osnovni uslovi života bili kontinuirana dostupnost hrane i kontinuirana dostupnost vode u okruženju naseobine. Voda kao osnovni činilac mogućnosti opstanka uvek je bila pripritetan uslov za funkcionisanje. Veliki vodeni tokovi kao i jezera bili su uglavnom jedna od prevashodnih mesta gde su se formirala naselja i naseobine. Prvobitni izvori vode svakako su dolazili od reke, bunara, izvora i jezera. Tokom antike život se razvijao i širio u svim smerovima tako da je to postavljalo nove zahteve. Rimljani iako najnapredniji u toj sferi nisu bili prvi koji su došli na ideju da vodu dovedu u grad. Pre njih to su činili i Grci, Feničani a poznati su i akvadukti u Mesopotamiji i Libiji. Rim je način eksploatacije vode unapredio na visok nivo i napravio od akvadukta prava čuda građevine. Grad Rim imao je sigurno najčuveniji akvadukt a od ostalih poznati su bili i akvadukti u Pompeji kao i u Kampaniji. Rimljani su gradili akvadukte širom imperije svuda gde su to uslovi dozvoljavali kao recimo i danas vidljivi ostaci u Majncu (Moguntiacum) ili u Švajcarskoj u Bazelu (Augusta rauricorum). Na teritoriji provincije Gornja Mezija kojoj je pripadao i antički Naissus akvadukte su imali i Kostolac (Viminacium), Caričin grad (Iustiniana prima) Sirmium(Sremska Mitrovica) i dr. Voda se koristila uglavnom za svrhe kao i danas za piće, higijenu, i sl
Piše: Vladan Stojiljković - Đane
Prosto fascinira pažnja sa kojom se pristupalo problemu vodosnabdevanja u antici. Još od početka 4 veka p.n.ere Rim je snabdevan vodom iz bunara, cisterna sa kišnicom i izvora. Godine 312 p.n.e počeli su da se izgrađuju prvi akvadukti pa je tako nikao prvi koji je dobilo naziv Aqua Appia ili "vodeni put". Akavaduktom je kao vitalnom građevinom rukovodio cenzor-censor Appius Claudius Caesus. Već u vreme vladavine imperatora Trajana Rim se snabdevao sa deset glavnih akvadukta. Termin aquaeductus generalno se koristi da opiše kanal koji sprovodi vodu ali se uglavnom odnosi na velike strukture za vodosnabdevanje tokom vladavine Rimske imperije. Tehnologiju građenja akvadukta Rimljani su najverovatnije preuzeli od Grka kako to tvrdi rimski istoričar strabon. O akvaduktima je napisano celo jedno književno delo za vreme imperatora Nerve, a napisao ga je Sekst Julije Frontin (Sextus Julius Frontinus) koji je inače bio upravnik vodovoda Rima "De acqueductius Urbis Romae". Plinije stariji (Caius Plinius Secundas) je u svom delu Naturalis historia, istorija prirode u knjigama XXXI i XXXVI opisao vodu i akvadukte
Tehnologiji izrade akvadukta prilazilo se sa posebnom pažnjom naročito ispitivanju izvora (fons) sa koga je trebalo da se vrši vodosnabdevanje. On je morao da zadovolji više rigoroznih zahteva. Pre svega voda je morala da bude prozirna i kristalno čista zatim da se sipa sa lakoćom i da brzo ključa. U blizini izvora nije smelo da bude nečistoća rastinja i trske. Ako je u blizini izvora bilo naseobina,stanovništvo koje je tu živelo nije smelo pokazivati znakove hroničnih bolesti. Posle svih ovih sagledavanja donosila se odluka da li je voda pogodna za eksploataciju ili ne. Izgradnja akvadukta bila je sama po sebi skup poduhvat i tu nije smelo ništa da se prepušta slučaju, senat ili gradsko veća procenjivalo je visinu sredstava koja su potrebna da se poduhvat uzvede i grad snabde vodom. Osim izvora voda se akvaduktima mogla sprovoditi i iz obližnjih reka ili jezera. Odgovorno lice koje je trasiralo put akvadukta nazivala se librator i on je imao odgovoran zadatak da pronađe najpogodniju trasu kojm treba da se sprovede akvadukt, i da izračuna potreban pad od izvora do mesta eksploatacije.
Kao što smo ranije rekli naissus je za sada imao nepotvrđenu prostornu formu ali i do sada ispitana i arheološki potvrđena struktura marala je da ima utvrđeno vodosnabdevanje. Pre svega se to odnosi na prostor Mediane koja je pored luksuznih vila imala i potrošače tipa terme i bazene u okviru peristila. Blizina reke imala je veliku ulogu u vodosnabdevanju međutim svedočanstva u okolini pokazuju da je postojalo i drugih struktura koje su služile za kontinuirano vodosnabdevanje.
Prilikom arheoloških iskopavanja u drugoj polovini prošlog veka, na teritoriji koju je zahvatala Mediana a na potezu gde se sada nalazi struktura elektronske industrije, otkrivena je jedinstvena građevina na ovim prostorima antički vodotoranj-castellum aquae. Na žalost ostaci ove građevine nestali su prilikom izgradnje dela elektronske industrije ono što je ostalo od svedočanstava to su opisi i rekonstrukcija arheologa koji su tada radili na ovom lokalitetu pre svega dr. Petra Petrovića.
Vodotoranj se nalazio na oko 500 m. jugozapadno od najluksuznijeg dela Mediane a blizu vodotornja se nalazila jedna Villa rustica, prema njoj je vodio jedan manji kanal za vodosnabdevanje. Vodotoranj je postavljen tako da se vodosnabdevanje moglo vršiti putem sile zemljine teže. Nije pronađen izvor sa kojeg se napajao vodotoranj ali se pretpostavlja da je bio na području Ničke Banje koja je inače bogata i termalnim i drugim izvorima.
Kanal koji je vodio do tornja visine i širine je 60 cm. A zidan je od lomljenog kamena i oblucima povezanih malterom. Dno kanala izrađeno je od lomljenog kamena i opeka takođe zalivenih malterom . Preko dna je nanešen poseban sloj ružišastog vodootprnog maltera kojem je dodata sitno tucana opeka ovakvim malterom je pokrivena i unutrašnja površina zidova kanala. Ispred vodotornja se nalazila ustava koja je služila za kontrolu mprotoka vode iz kanala. Blok od kamena dimenzija 90x64x15 cm. Sa uklesanim žlebom upravno na pravac pružanja kanala predstavljao je pregradu čijim se podizanjem i spuštanjem regulisalo napajanje bazena kasteluma vodom.
Vodotoranj na području Mediane mogao bi se definisati kao rezervoar protočno akumulacionog tipa. Bio je ukopan u vodonepropustljivo zemljište od žute gline. Imao je pre svega funkciju smirivanja, taloženja i filtriranja vode a onda distribucija krajnjem korisniku. Dužina vodotornja je 47 m. a širina 7-18,5 m. i on se sastojao od dva bazena jednog šireg i drugog užeg i kraćeg. Bazeni su služili pre svega za prečišćavanje vode tako da je dno bazena bilo ispunjeno slojevima koji su služili za filtriranje vode. Pri vrhu su to bili sitniji obluci ujednačene granulacije a ispod njih veći komadi lomljenog peščara i krečnjaka a sudeći po istarživanjima bazen nije imao krovni pokrivač.
Vodotoranj je napajan kanalom a otkriveno je oko 33 m. tako da se trasa nije mogla u potpunosti pratiti. Kanal je bio širine 60 cm. I od njegove strukture očuvano je samo dno koj je bilo izrađeno od lomljenog kamena i rečnih oblutaka koji su povezani malterom. Dno je izrađeno od vodonepropusnog maltera opus signinum preko podloge od sitno lomljenog kamena i fragmentovanih opeka utopljenih u krečni malter.Zidovi kanala takođe su bili malterisani vodonepropusnim materijalom.
Toranj je napajan vodom iz gravitacionog kanala koji je otkriven u dužini od 33 m.a trasa se mogla pratiti još oko 10 m.a od kanala je ostalo očuvano samo dno. Širina kanala je oko 60 cm. a tolika je i najveća visina koja se mogla uočiti. Dno je rađeno sistemom od vodootpornog maltera tzv. Opus signinum. Koji je nanešen preko podloge od opeka utopljenih u krečni malter. Zidovi su takođe rađeni od vodootpornog maltera. U zapadnom delu kanala otkriven je jedan in situ koji je bio ravan sa dnom kanala u obliku pravilnog kamenog bloka. Na gornjoj površini uklesan je žleb koji stoji upravno na pravac pružanja kanala. Toranj je snabdevan još jednim kanalom a od njega je sačuvan samo deo dna vodootpornog maltera opus signinum. Dno kanala jedva da je očuvano u dužini od 1,5 m. širine 60 cm. Najverovatnije da je ovaj kanal vremenom izgubio svoju funkciju zato što je njegovo dno na 30 m. višoj koti pa se pretpostavlja da je služio kao odvodni kanal od kasteluma dalje. Drenaža bazena je vršena pomoću olovne cevi i tu se takođe vidi do kolikog stepena su Rimljani doveli vodosnabdevanje. Cev je bila prečnika 155 mm. I nalazila se u dnu bazena, pružala se ispod kule celom dužinom. Od eventualnog sleganja objekta obezbeđena je kamenim blokovima u kojima su se nalazile rupe i koje su bile sastavni deo zidne mase. Na izlazu iz kule cev se ulivala u zidani odvodni kanal.
Kula vodotornja je približno kvadratne osnove dimenzija 5,28x4,74 m. a građena je od kamena i opeke povezanih krečnim malterom. Verovatno zbog pritiska debljina zidova kule je bila nešto veća. 1,30 m. Unutrašnji zidovi su omalterisani vodootpornim malterom. Iz kule je kanalom pitka voda sprovođena do potrošača na Mediani. Kanal je očuvan samo u dužini od 26 m. širine je 1,40 m. a građen je od rečnih oblutaka zalivenih krečnim malterom. Najočuvaniji deo kasteluma je svakako drenažni kanal koji je inače očuvan u potpunosti. Nagib kanala je 3 %, širina 25,5 m. a visina bočnih zidova 44 cm. Kanal je svojom celom dužinom pokriven plitkim svodom koji je građen tako što je krečna masa sa sitnim oblucima zalivana preko oplate od opeka. Voda iz bazena je dospevala u kanal kroz olovnu cev prečnika 95 mm. Od revizionog šahta je ostalo samo dno osnova mu je dimenzija 2,80x2,40 m.
Kako je ovaj castellum funkcionisao?
Spuštanjem ili podizanjem ustave u gravitacionom kanalu započinjalo je punjenje bazena vodom. U prvom čirem bazenu voda usporava i tu dolazi do odstranjivanja nešistoća prilikom prolaska kroz filter a nečistoće se talože na dnu bazena. U sledećem delu dolazi do sužavanja bazena a istovremeno se povećava pad dna na 2,9 % pa voda opet ubrzava svoj tok i prelazi u severni deo bazena koji je duži i uži. Kod prelivanja iz jednog u drugi bazen dolazi i do druge faze finijeg prečišćavanja i posle toga voda je bila spremna za piće i kao takva usmeravala se u odvodni kanal i revizioni šaht odnosno prem apotrošaču u ovom slučaju stanovnicima Medijane. Castellum koji je bio jedan od snabdevača Medijane vodom imao je rešenje slično imao je slično rešanje kao u Lionu, Vezonu ili Senti u antičkim gradovima koji se sada nalaze na teritoriji Francuske. Najpribližniji primer ovakovom modelu akvadukta prema našem arheologu Miroslavu Jeremiću je akvadukt kastelum Fuđini kod Rima čiji se plan castellum-a i način funkcionisanja poklapa sa akvaduktom Medijane.
Ovde je dat primer vodosnabdevanja kompleksa Medijana kao najznačajnije i najpoznatije antičke strukture Naissusa međutim sam grad Naissus snabdevao se na više načina vodom iz okoline. Jedna od prednosti područja bila je neposredna blizina reke iz koje se voda mogla koristiti za razne potrebe. Smatra se da je urbano središte antičkog Naissusa bilo na prostoru koji danas zahvata Nišku tvrđavu, Trg Kralja Milana i gradsko polje kao i deo koji sada zahvata naselje Beograd mala. Na svim ovim lokacijama pronađeni su artefakti koji to mogu da potvrde. Sve u svemu Naissus je bio naseobina sa više desetina hiljada stanovnika kao i pripadajućim strukturama forum, castrum, hramovi, terme i dr. Kao takav morao je biti konstantno snabdevan vodom pre svega koja bi služila za piće. Da je Naissus kao grad imao veliku površinu svedoči i činjenica da se vodom snabdevao sa više izvora. Na površini od oko 1 000 m2 koja se nalazi na prostoru oko džamije u Niškoj tvrđavi nalazi pronaćeni su ostaci antičke ulice. Pored nje su otkkriveni portik i ostaci kanalakao i deo olovne cevi koja je verovatno služila za snabdevanje struktura u gradu vodom. Prema istraživanjima koja su do sada obavljena na ovu temu glavni izvor pijaće vode koji je snabdevao antički Naissus nalazio se u klisuri ,,Devojačko ždrelo,, ili kako se još naziva Srećkovo vrelo na oko 2 km. Severoistočno od sela Kamenice na severnom obodu Niša. Podaci o ovom akvaduktu datiraju još iz 1889 god. a ostavio ih je učitelj i poverenik Arheoločkog društva M.St.Riznić i oni izgledaju ovako:
Dopis iz Kamenice maj 1889
,,U ovom selu doznam od seljaka da se uz reku kameničku vide neki stari ( rimski ) vodovodi, kojima je bila sprovođena voda za stari Niš. Uputim se tamo idući sve uz reku sa kojom su uporedo išli i vodovodi. Za dva kilometra daleko od sela reka ulazi u divnu klisuru koju seljaci zovu ,,Devojačko ždrelo,, . U toj klisuri pod jednom stenom izvire živa voda i bistra rečica kamenička. Njen tok kad mi tamo besmo beše toliko jak da je lako okretao jedan vodenički kamen. Uz reku videsmo nekoliko vodenica.
Baš na onom mestu gde voda ispod stene izbija bili su načinili Rimljani rezervoar, te od tog mesta sproveli vodovod za Niš. Vodovod je sproveden kroz sredinu zida koji je u proseku debeo 1,65 m. Kroz sredinu toga zida poređani su čunci od 1,25 m. dužine, 0,54 m. širine i 0,35 m. debljine zidova u čunku. Čunci su pravljeni od dobro pečene zemlje , okrugli i na jednom mestu širi. Oblikom su dakle slični današnjim. Na jednome paršetu video sam ovaj žig ,, EG VII,, To je po svoj prilici žig sedme legije cara Klaudija. Zid u kome je čunak građen je od kamena, maltera i tucane cigle. Gde je zid ukopan u zemlju tu mu je gornja strana svedena na polukrug; a gde je se morao da diže preko reke tu je spolja izgleda četvrtastog. Vodovod je počinjao od Devojačkog ždrela, zatim je išao niz reku do kameničke crkve, odatle kroz selo pored Čegra i Donjeg Matejevca pravo u današnji deo Niša koji se zove Jagodin mala. Zid je mestimice pokriven a vodovodi davno iskvareni; naročito su oko početka uništeni. U jednog sam seljaka video ceo čunak izvađen; drži u njemu pasulj zadnivši ga odozdo. Toliko je veliki da u njega stane do 40 kg. Žita ili pasulja. Unutrašnjost čunka obložena je sa 0,013 m. krečnom navlakom, što znači da su vodovodi dugo služili. Seljak čiji je čunak reče: ,, da je viđao i deblji sloj kreča za čunove nahvatan; on čak misli da je zbog toga vodovod pokvaren, jer nije imala voda gde prolaziti.,,(M.St. Riznić, 1889:62-63).
Po ovom svedočenju poverenika Arheološkog društva vidi se da je antički grad dobijao vodu sa ovog lokaliteta i da je akvadukt korišćen jedan duži period međutim osim onoga što je Riznić video i opisao nije kasnije urađeno ništa da bi se pratio precizan pravac i konačni cilj ovog akvadukta. Jedan drugi akvadukt čije je ostatke video još Feliks Kanic nedaleko od Vinik kapije u tvrđavi a čije je ostatke otkopala jedna inženjerijska jedinica prilikom vežbi 1889 god., otkriven je tek u iskopavanjima koje je preduzeo niški Zavod za zaštitu spomenika 2002/03 godine. U vrlo kratkom periodu svega nekoliko meseci, otkriven je akumulacioni bazen i desetak metara akvadukta ali ovaj put bez cevi. Lokalitet na kome su pronađeni ovi objekti nalazi se sa leve strane starog puta Niš-Beograd na lokalitetu poznat kao mali ribnik nedaleko od grada. Još živi izvor vode ometao je istraživanja većeg obima ali se na prvi pogled videlo da je u pitanju poseban i nezavisan sistem od onoga u kamenici koji je svoju putanju imao prema Niškoj tvrđavi. Kanal je bio zasveden poluobličastom kupolom od lomljene cigle i maltera. Dno kanala je fino glazirano sa ostacima krečnjačkih naslaga koje govore opet o tome da je duže vreme bio u upotrebi. Prilikom kopanja da bi se došlo do konstrukcije kanala koji je inače pronažen na dubini od preko 2 m., nailaženo je i na pokretni arheološki materijal kao što su novčići iz doba Licinija, vrhovi strela i sl. Lokalitet je na žalost uništen zbog izgradnje trase puta 2006 god. a trasa akvadukta nije propraćena kao ni kod akvadukta iz Kamenice. Sve u svemu znamo da je Niš snabdevan vodom iz najmanje dva izvora a za Medianu koja je bila udaljena od grada i tretirana kao posebna celina je snabdevao vodom vodotoranj u koji je dovođena voda sa obližnjeg brda. Možemo da pretpostavimo da je bilo još izvora koji su gradu dovodili vodu međutim artefakti o tome još nisu pronađeni ali nije isključeno da ih neće biti.
Svedočanstva koja su nađena u vidu akvadukata za snabdevanje vodom govore u prilog činjenici da je antički Naissus imao ozbiljnu organizaciju i da se u njemu odvijao aktivan život u dužem vremenskom periodu. Sa druge strane ozbiljnijim rekogsciniranjem terena moglo se doći do novijih podataka koji otkrivaju dodatne činjenice vezane za ovo pitanje.
http://www.niscafe.com/index.php/akvadukti-naissusa.html
Akvadukti Naissusa
Аntički Naissus je bio nesumnjivo razvijena naseobina sa određenom populacijom koja je vremenom imala tendenciju rasta na tom prostoru. Izvori koji ostavljaju svedočanstvo da je grad imao status municipiuma ukazuju da je grad imao veoma uređen sistem života u том periodu. Veličina antičkog Naissusa još nije u potpunosti utvrđena ali s obzirom na postojanje luksuznog suburbanog dela (Mediana) kao i rasproetranjeni vilama oko grada (villa rustica) može se reći da je on zauzimao dobar deo ničke kotline presečen Nišavom kao glavnim i najvećim vodenim tokom u tom regionu. Uvek je bilo i zauvek će biti bez obzira na vreme da su osnovni uslovi života bili kontinuirana dostupnost hrane i kontinuirana dostupnost vode u okruženju naseobine. Voda kao osnovni činilac mogućnosti opstanka uvek je bila pripritetan uslov za funkcionisanje. Veliki vodeni tokovi kao i jezera bili su uglavnom jedna od prevashodnih mesta gde su se formirala naselja i naseobine. Prvobitni izvori vode svakako su dolazili od reke, bunara, izvora i jezera. Tokom antike život se razvijao i širio u svim smerovima tako da je to postavljalo nove zahteve. Rimljani iako najnapredniji u toj sferi nisu bili prvi koji su došli na ideju da vodu dovedu u grad. Pre njih to su činili i Grci, Feničani a poznati su i akvadukti u Mesopotamiji i Libiji. Rim je način eksploatacije vode unapredio na visok nivo i napravio od akvadukta prava čuda građevine. Grad Rim imao je sigurno najčuveniji akvadukt a od ostalih poznati su bili i akvadukti u Pompeji kao i u Kampaniji. Rimljani su gradili akvadukte širom imperije svuda gde su to uslovi dozvoljavali kao recimo i danas vidljivi ostaci u Majncu (Moguntiacum) ili u Švajcarskoj u Bazelu (Augusta rauricorum). Na teritoriji provincije Gornja Mezija kojoj je pripadao i antički Naissus akvadukte su imali i Kostolac (Viminacium), Caričin grad (Iustiniana prima) Sirmium(Sremska Mitrovica) i dr. Voda se koristila uglavnom za svrhe kao i danas za piće, higijenu, i sl
Piše: Vladan Stojiljković - Đane
Prosto fascinira pažnja sa kojom se pristupalo problemu vodosnabdevanja u antici. Još od početka 4 veka p.n.ere Rim je snabdevan vodom iz bunara, cisterna sa kišnicom i izvora. Godine 312 p.n.e počeli su da se izgrađuju prvi akvadukti pa je tako nikao prvi koji je dobilo naziv Aqua Appia ili "vodeni put". Akavaduktom je kao vitalnom građevinom rukovodio cenzor-censor Appius Claudius Caesus. Već u vreme vladavine imperatora Trajana Rim se snabdevao sa deset glavnih akvadukta. Termin aquaeductus generalno se koristi da opiše kanal koji sprovodi vodu ali se uglavnom odnosi na velike strukture za vodosnabdevanje tokom vladavine Rimske imperije. Tehnologiju građenja akvadukta Rimljani su najverovatnije preuzeli od Grka kako to tvrdi rimski istoričar strabon. O akvaduktima je napisano celo jedno književno delo za vreme imperatora Nerve, a napisao ga je Sekst Julije Frontin (Sextus Julius Frontinus) koji je inače bio upravnik vodovoda Rima "De acqueductius Urbis Romae". Plinije stariji (Caius Plinius Secundas) je u svom delu Naturalis historia, istorija prirode u knjigama XXXI i XXXVI opisao vodu i akvadukte
Tehnologiji izrade akvadukta prilazilo se sa posebnom pažnjom naročito ispitivanju izvora (fons) sa koga je trebalo da se vrši vodosnabdevanje. On je morao da zadovolji više rigoroznih zahteva. Pre svega voda je morala da bude prozirna i kristalno čista zatim da se sipa sa lakoćom i da brzo ključa. U blizini izvora nije smelo da bude nečistoća rastinja i trske. Ako je u blizini izvora bilo naseobina,stanovništvo koje je tu živelo nije smelo pokazivati znakove hroničnih bolesti. Posle svih ovih sagledavanja donosila se odluka da li je voda pogodna za eksploataciju ili ne. Izgradnja akvadukta bila je sama po sebi skup poduhvat i tu nije smelo ništa da se prepušta slučaju, senat ili gradsko veća procenjivalo je visinu sredstava koja su potrebna da se poduhvat uzvede i grad snabde vodom. Osim izvora voda se akvaduktima mogla sprovoditi i iz obližnjih reka ili jezera. Odgovorno lice koje je trasiralo put akvadukta nazivala se librator i on je imao odgovoran zadatak da pronađe najpogodniju trasu kojm treba da se sprovede akvadukt, i da izračuna potreban pad od izvora do mesta eksploatacije.
Kao što smo ranije rekli naissus je za sada imao nepotvrđenu prostornu formu ali i do sada ispitana i arheološki potvrđena struktura marala je da ima utvrđeno vodosnabdevanje. Pre svega se to odnosi na prostor Mediane koja je pored luksuznih vila imala i potrošače tipa terme i bazene u okviru peristila. Blizina reke imala je veliku ulogu u vodosnabdevanju međutim svedočanstva u okolini pokazuju da je postojalo i drugih struktura koje su služile za kontinuirano vodosnabdevanje.
Prilikom arheoloških iskopavanja u drugoj polovini prošlog veka, na teritoriji koju je zahvatala Mediana a na potezu gde se sada nalazi struktura elektronske industrije, otkrivena je jedinstvena građevina na ovim prostorima antički vodotoranj-castellum aquae. Na žalost ostaci ove građevine nestali su prilikom izgradnje dela elektronske industrije ono što je ostalo od svedočanstava to su opisi i rekonstrukcija arheologa koji su tada radili na ovom lokalitetu pre svega dr. Petra Petrovića.
Vodotoranj se nalazio na oko 500 m. jugozapadno od najluksuznijeg dela Mediane a blizu vodotornja se nalazila jedna Villa rustica, prema njoj je vodio jedan manji kanal za vodosnabdevanje. Vodotoranj je postavljen tako da se vodosnabdevanje moglo vršiti putem sile zemljine teže. Nije pronađen izvor sa kojeg se napajao vodotoranj ali se pretpostavlja da je bio na području Ničke Banje koja je inače bogata i termalnim i drugim izvorima.
Kanal koji je vodio do tornja visine i širine je 60 cm. A zidan je od lomljenog kamena i oblucima povezanih malterom. Dno kanala izrađeno je od lomljenog kamena i opeka takođe zalivenih malterom . Preko dna je nanešen poseban sloj ružišastog vodootprnog maltera kojem je dodata sitno tucana opeka ovakvim malterom je pokrivena i unutrašnja površina zidova kanala. Ispred vodotornja se nalazila ustava koja je služila za kontrolu mprotoka vode iz kanala. Blok od kamena dimenzija 90x64x15 cm. Sa uklesanim žlebom upravno na pravac pružanja kanala predstavljao je pregradu čijim se podizanjem i spuštanjem regulisalo napajanje bazena kasteluma vodom.
Vodotoranj na području Mediane mogao bi se definisati kao rezervoar protočno akumulacionog tipa. Bio je ukopan u vodonepropustljivo zemljište od žute gline. Imao je pre svega funkciju smirivanja, taloženja i filtriranja vode a onda distribucija krajnjem korisniku. Dužina vodotornja je 47 m. a širina 7-18,5 m. i on se sastojao od dva bazena jednog šireg i drugog užeg i kraćeg. Bazeni su služili pre svega za prečišćavanje vode tako da je dno bazena bilo ispunjeno slojevima koji su služili za filtriranje vode. Pri vrhu su to bili sitniji obluci ujednačene granulacije a ispod njih veći komadi lomljenog peščara i krečnjaka a sudeći po istarživanjima bazen nije imao krovni pokrivač.
Vodotoranj je napajan kanalom a otkriveno je oko 33 m. tako da se trasa nije mogla u potpunosti pratiti. Kanal je bio širine 60 cm. I od njegove strukture očuvano je samo dno koj je bilo izrađeno od lomljenog kamena i rečnih oblutaka koji su povezani malterom. Dno je izrađeno od vodonepropusnog maltera opus signinum preko podloge od sitno lomljenog kamena i fragmentovanih opeka utopljenih u krečni malter.Zidovi kanala takođe su bili malterisani vodonepropusnim materijalom.
Toranj je napajan vodom iz gravitacionog kanala koji je otkriven u dužini od 33 m.a trasa se mogla pratiti još oko 10 m.a od kanala je ostalo očuvano samo dno. Širina kanala je oko 60 cm. a tolika je i najveća visina koja se mogla uočiti. Dno je rađeno sistemom od vodootpornog maltera tzv. Opus signinum. Koji je nanešen preko podloge od opeka utopljenih u krečni malter. Zidovi su takođe rađeni od vodootpornog maltera. U zapadnom delu kanala otkriven je jedan in situ koji je bio ravan sa dnom kanala u obliku pravilnog kamenog bloka. Na gornjoj površini uklesan je žleb koji stoji upravno na pravac pružanja kanala. Toranj je snabdevan još jednim kanalom a od njega je sačuvan samo deo dna vodootpornog maltera opus signinum. Dno kanala jedva da je očuvano u dužini od 1,5 m. širine 60 cm. Najverovatnije da je ovaj kanal vremenom izgubio svoju funkciju zato što je njegovo dno na 30 m. višoj koti pa se pretpostavlja da je služio kao odvodni kanal od kasteluma dalje. Drenaža bazena je vršena pomoću olovne cevi i tu se takođe vidi do kolikog stepena su Rimljani doveli vodosnabdevanje. Cev je bila prečnika 155 mm. I nalazila se u dnu bazena, pružala se ispod kule celom dužinom. Od eventualnog sleganja objekta obezbeđena je kamenim blokovima u kojima su se nalazile rupe i koje su bile sastavni deo zidne mase. Na izlazu iz kule cev se ulivala u zidani odvodni kanal.
Kula vodotornja je približno kvadratne osnove dimenzija 5,28x4,74 m. a građena je od kamena i opeke povezanih krečnim malterom. Verovatno zbog pritiska debljina zidova kule je bila nešto veća. 1,30 m. Unutrašnji zidovi su omalterisani vodootpornim malterom. Iz kule je kanalom pitka voda sprovođena do potrošača na Mediani. Kanal je očuvan samo u dužini od 26 m. širine je 1,40 m. a građen je od rečnih oblutaka zalivenih krečnim malterom. Najočuvaniji deo kasteluma je svakako drenažni kanal koji je inače očuvan u potpunosti. Nagib kanala je 3 %, širina 25,5 m. a visina bočnih zidova 44 cm. Kanal je svojom celom dužinom pokriven plitkim svodom koji je građen tako što je krečna masa sa sitnim oblucima zalivana preko oplate od opeka. Voda iz bazena je dospevala u kanal kroz olovnu cev prečnika 95 mm. Od revizionog šahta je ostalo samo dno osnova mu je dimenzija 2,80x2,40 m.
Kako je ovaj castellum funkcionisao?
Spuštanjem ili podizanjem ustave u gravitacionom kanalu započinjalo je punjenje bazena vodom. U prvom čirem bazenu voda usporava i tu dolazi do odstranjivanja nešistoća prilikom prolaska kroz filter a nečistoće se talože na dnu bazena. U sledećem delu dolazi do sužavanja bazena a istovremeno se povećava pad dna na 2,9 % pa voda opet ubrzava svoj tok i prelazi u severni deo bazena koji je duži i uži. Kod prelivanja iz jednog u drugi bazen dolazi i do druge faze finijeg prečišćavanja i posle toga voda je bila spremna za piće i kao takva usmeravala se u odvodni kanal i revizioni šaht odnosno prem apotrošaču u ovom slučaju stanovnicima Medijane. Castellum koji je bio jedan od snabdevača Medijane vodom imao je rešenje slično imao je slično rešanje kao u Lionu, Vezonu ili Senti u antičkim gradovima koji se sada nalaze na teritoriji Francuske. Najpribližniji primer ovakovom modelu akvadukta prema našem arheologu Miroslavu Jeremiću je akvadukt kastelum Fuđini kod Rima čiji se plan castellum-a i način funkcionisanja poklapa sa akvaduktom Medijane.
Ovde je dat primer vodosnabdevanja kompleksa Medijana kao najznačajnije i najpoznatije antičke strukture Naissusa međutim sam grad Naissus snabdevao se na više načina vodom iz okoline. Jedna od prednosti područja bila je neposredna blizina reke iz koje se voda mogla koristiti za razne potrebe. Smatra se da je urbano središte antičkog Naissusa bilo na prostoru koji danas zahvata Nišku tvrđavu, Trg Kralja Milana i gradsko polje kao i deo koji sada zahvata naselje Beograd mala. Na svim ovim lokacijama pronađeni su artefakti koji to mogu da potvrde. Sve u svemu Naissus je bio naseobina sa više desetina hiljada stanovnika kao i pripadajućim strukturama forum, castrum, hramovi, terme i dr. Kao takav morao je biti konstantno snabdevan vodom pre svega koja bi služila za piće. Da je Naissus kao grad imao veliku površinu svedoči i činjenica da se vodom snabdevao sa više izvora. Na površini od oko 1 000 m2 koja se nalazi na prostoru oko džamije u Niškoj tvrđavi nalazi pronaćeni su ostaci antičke ulice. Pored nje su otkkriveni portik i ostaci kanalakao i deo olovne cevi koja je verovatno služila za snabdevanje struktura u gradu vodom. Prema istraživanjima koja su do sada obavljena na ovu temu glavni izvor pijaće vode koji je snabdevao antički Naissus nalazio se u klisuri ,,Devojačko ždrelo,, ili kako se još naziva Srećkovo vrelo na oko 2 km. Severoistočno od sela Kamenice na severnom obodu Niša. Podaci o ovom akvaduktu datiraju još iz 1889 god. a ostavio ih je učitelj i poverenik Arheoločkog društva M.St.Riznić i oni izgledaju ovako:
Dopis iz Kamenice maj 1889
,,U ovom selu doznam od seljaka da se uz reku kameničku vide neki stari ( rimski ) vodovodi, kojima je bila sprovođena voda za stari Niš. Uputim se tamo idući sve uz reku sa kojom su uporedo išli i vodovodi. Za dva kilometra daleko od sela reka ulazi u divnu klisuru koju seljaci zovu ,,Devojačko ždrelo,, . U toj klisuri pod jednom stenom izvire živa voda i bistra rečica kamenička. Njen tok kad mi tamo besmo beše toliko jak da je lako okretao jedan vodenički kamen. Uz reku videsmo nekoliko vodenica.
Baš na onom mestu gde voda ispod stene izbija bili su načinili Rimljani rezervoar, te od tog mesta sproveli vodovod za Niš. Vodovod je sproveden kroz sredinu zida koji je u proseku debeo 1,65 m. Kroz sredinu toga zida poređani su čunci od 1,25 m. dužine, 0,54 m. širine i 0,35 m. debljine zidova u čunku. Čunci su pravljeni od dobro pečene zemlje , okrugli i na jednom mestu širi. Oblikom su dakle slični današnjim. Na jednome paršetu video sam ovaj žig ,, EG VII,, To je po svoj prilici žig sedme legije cara Klaudija. Zid u kome je čunak građen je od kamena, maltera i tucane cigle. Gde je zid ukopan u zemlju tu mu je gornja strana svedena na polukrug; a gde je se morao da diže preko reke tu je spolja izgleda četvrtastog. Vodovod je počinjao od Devojačkog ždrela, zatim je išao niz reku do kameničke crkve, odatle kroz selo pored Čegra i Donjeg Matejevca pravo u današnji deo Niša koji se zove Jagodin mala. Zid je mestimice pokriven a vodovodi davno iskvareni; naročito su oko početka uništeni. U jednog sam seljaka video ceo čunak izvađen; drži u njemu pasulj zadnivši ga odozdo. Toliko je veliki da u njega stane do 40 kg. Žita ili pasulja. Unutrašnjost čunka obložena je sa 0,013 m. krečnom navlakom, što znači da su vodovodi dugo služili. Seljak čiji je čunak reče: ,, da je viđao i deblji sloj kreča za čunove nahvatan; on čak misli da je zbog toga vodovod pokvaren, jer nije imala voda gde prolaziti.,,(M.St. Riznić, 1889:62-63).
Po ovom svedočenju poverenika Arheološkog društva vidi se da je antički grad dobijao vodu sa ovog lokaliteta i da je akvadukt korišćen jedan duži period međutim osim onoga što je Riznić video i opisao nije kasnije urađeno ništa da bi se pratio precizan pravac i konačni cilj ovog akvadukta. Jedan drugi akvadukt čije je ostatke video još Feliks Kanic nedaleko od Vinik kapije u tvrđavi a čije je ostatke otkopala jedna inženjerijska jedinica prilikom vežbi 1889 god., otkriven je tek u iskopavanjima koje je preduzeo niški Zavod za zaštitu spomenika 2002/03 godine. U vrlo kratkom periodu svega nekoliko meseci, otkriven je akumulacioni bazen i desetak metara akvadukta ali ovaj put bez cevi. Lokalitet na kome su pronađeni ovi objekti nalazi se sa leve strane starog puta Niš-Beograd na lokalitetu poznat kao mali ribnik nedaleko od grada. Još živi izvor vode ometao je istraživanja većeg obima ali se na prvi pogled videlo da je u pitanju poseban i nezavisan sistem od onoga u kamenici koji je svoju putanju imao prema Niškoj tvrđavi. Kanal je bio zasveden poluobličastom kupolom od lomljene cigle i maltera. Dno kanala je fino glazirano sa ostacima krečnjačkih naslaga koje govore opet o tome da je duže vreme bio u upotrebi. Prilikom kopanja da bi se došlo do konstrukcije kanala koji je inače pronažen na dubini od preko 2 m., nailaženo je i na pokretni arheološki materijal kao što su novčići iz doba Licinija, vrhovi strela i sl. Lokalitet je na žalost uništen zbog izgradnje trase puta 2006 god. a trasa akvadukta nije propraćena kao ni kod akvadukta iz Kamenice. Sve u svemu znamo da je Niš snabdevan vodom iz najmanje dva izvora a za Medianu koja je bila udaljena od grada i tretirana kao posebna celina je snabdevao vodom vodotoranj u koji je dovođena voda sa obližnjeg brda. Možemo da pretpostavimo da je bilo još izvora koji su gradu dovodili vodu međutim artefakti o tome još nisu pronađeni ali nije isključeno da ih neće biti.
Svedočanstva koja su nađena u vidu akvadukata za snabdevanje vodom govore u prilog činjenici da je antički Naissus imao ozbiljnu organizaciju i da se u njemu odvijao aktivan život u dužem vremenskom periodu. Sa druge strane ozbiljnijim rekogsciniranjem terena moglo se doći do novijih podataka koji otkrivaju dodatne činjenice vezane za ovo pitanje.
http://www.niscafe.com/index.php/akvadukti-naissusa.html
Poslednja izmena:
