- Učlanjen(a)
- 04.10.2009
- Poruka
- 5.207
Uticaj religije na kulturu
Ne retko se mogu sresti primeri, da se pod pojmom nauke o društvu podrazumevaju različite naučne discipline, odnosno aktivnosti, kojima se na određen način proučava društvo ili se vodi računa o specifičnosti društvene realnosti pristupu utvrđivanja određenih relacija i zaključivanja. U tom slučaju, pojam nauke o društvu približuje se, pa i poistovećuje sa pojmom društvena nauka, što je krajnji izraz nedovoljno jasnog korišćenja ovih pojmova.
Sama reč sociologija, kao simbol koji određuje sadržaj pojma ove nauke nastalaje početkom 19. veka, ataj naziv, u nešto specifičnijem smislu, prvi je upotrebio francuski pozitivista Ogist Kont. Iako je naziv ove nauke jedna reč, to je pravo složenica i čine je latinska reč societa "socijetatis" - što označava društvo i grčka reč "logos" - što znači nauka.
Prema tome, ova složenica u prevodu znači "nauka o društvu". No i pored toga što se na jednostavan način objašnjava etimologija reči sociologija, nužna su ograničenja, o kojima se mora voditi računa prilikom korišćenja jednog ili drugog naziva za ove nauke. Vrlo često su u upotrebi oba naziva za ovu nauku, odnosno naziv sociologija i naziv nauka o društvu. Najčešće se i jednim i drugim pojmom, manje ili više, podrazumeva isti sadržaj. Međutim, u izvesnim slučajevima, njihova upotreba može biti različita tj. da se različito određuju sadržaji pojmova, s obzirom na predmet, pristup, metodologiju proučavanja, kao i odnosu na elemente koji konstituišu ovu nauku. Češći je slučaj da se poistovećuju naučne aktivnosti iz oblasti sociologije, političke ekonomije, istorije, psihologije, socijalne filozofije, socijalne politike i sl. i istima se daje zajedničko ime - nauka o društvu. Ovakvo poistovećivanje najčešće se čini kada se formira školsko gradivo kojim se na sažet način želi preneti osnovni sadržaj svih ovih posebnih nauka.
Postoje slučajevi kada se pojam sociologije suočava poistovećujući se pri tom sa nekom od njenih naučnih disciplina, vezujući se za jednu oblast predmeta, kojim se sociologija bavi, pa čak i za jedan od njenih metodoloških postupaka.
Bliže određivanje pojma sociologije može se ostvariti ako se njegov obim i sadržaj utvrđuju klasifikacijom i predmetom srodnih nauka, naučnih disciplina i naučnih aktivnosti; kada se utvrde karakteristike istorijskog razvoja, predmeta i metodologije kojom se sociologija služi.
Kao što je svoja prva saznanja o sebi čovek razvijao u kontaktu sa drugim ljudima, tako je teklo i njegovo osmišljavanje vlastitog porekla koje je vezivao za mistične sile i religijska objašnjenja. U istoriji su neodvojive kulture od religija. Čak su i kulture koje nisu imale dodira kroz istoriju razvijale vlastite religije, vlastita verovanja. Takav je primer sa Inkama, Majama i Astecima koji su pre dolaska Evropljana imali svoja verovanja i svoja božanstva kao što su i Evropljani imali svoja. To dokazuje da se kultura i religija prožimaju u svim društvenim sistemima. Uticaj kulture i religije na obrazovanje je nesporan. Mogli bismo reći da su to prve kolevke obrazovanja. Obrazovanje kao tanana nit života spaja prošlost i sadašnjost i osmišljava budućnost svake kulture i religije, vezuje kulture i religije međusobno i donosi nova sagledavanja čoveku, čini ga slobodnijim. U sociološkoj literaturi se srećemo s upotrebom reči društvo koje ima više značenja. Najpre se upotrebljava da bi označilo skupni život koji čine više jedinki, imajaći u vidu razlike ljudskog od životinjskog, zatim izrazom društvo podrazumeva se svaka posebna zajednica koja je u sastavu ljudskog društva (gene, pleme, narod, nacija itd.), kao i profesionalne organizacije (društvo sociologa, ekonomista, pravnika, lekara, inženjera itd.). Takodje se pridaju različita značenja izrazu društvene pojave. Jednom se misli na pojavu proizvodnje, drugi put na pojavu ratne operacije, treći put na pojavu kriminala. Zato se ovi termini koji se koriste u sociologiji moraju bliže odrediti kako bi se mogao doneti zaključak na koje se značenje odnosi izraz društvo. Ljudsko društvo je nastalo razvojem materijalnog sveta, a posebno sveta živih bića, na osnovu istorije prirodnog i društvenog razvoja. Stoga je ono podeljeno u različite oblike: nacionalne, društvene, klasne, profesionalne, religiozne, kulturne i druge. U početku ljudske istorije, ono je živelo u specifičnim ljudskim oblicima: hordama, klanovima, gensovima gde se odvijala proizvodnja, vaspitanje, igra itd.
1. Pojam i istorijski razvoj religije
Kao istorijski i društveni fenomen religija izmiče svim pokušajima definisanja. Ne želeći ovde da se posebno bavimo problemom definisanja, smatramo da je najprihvatljivije jedno uopšteno određenje ovog pojma: religija je svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć.Postoje brojne i vrlo različite definicije religije kao i izvori o tome. Tipična svojstva religije su:
1) ona ima svoju filozofiju ili učenje,
2) predstavlja čovekovo posebno iskustvo,
3) svaka religija ima svoje obrede,
4) ima svoje simbole,
5) ima svoje vrednosti,
6) ima svoju organizaciju koja okuplja vernike i institucije.
U okviru navedenih, svaka religija ima četiri svojstva vezana za njen nastanak. To su: animizam, totemizam, fetišizam i magija. Ovde ćemo razjasniti prvo ova četiri svojstva a zatim šest gore navedenih. Animizam predstavlja verovanje da duh predaka živi nakon smrti, a u nekim religijama se veruje da taj duh bdije nad živima. Kod pojedinih religija postoji verovanje da se duh pretka može preseliti u čoveka ili životinju te tako nastaviti delovanje na ovozemaljskom svetu. U hrišćanstvu kao modernoj objavljenoj religiji postoji učenje o Svetom duhu koji predstavlja božanski um koji sve vidi i sve zna. Totemizam se sastoji u verovanju da totem ili zaštitni znak štiti vernike od zlih sila i da predstavlja svojevrsnu vezu sa božanstvom kao oličenjem opšte moći i razuma. Totem može biti oslikan na posebnim predmetima kao što je totemski stub kod indijanskih plemena. Kod hrišćana totemsku moć ima krst a kod islamista polumesec i zvezda. Fetišizam predstavlja verovanje da postoje predmeti koji imaju fetišku moć, koji čoveka čuvaju od zlih sila i donose sreću ili čoveku daju moć, štite ga od bolesti i slično. U islamskoj veri fetišku moć ima Kuran i niz obrednih predmeta a kod hrišćana je to Biblija, ikone, kandilo, oltar i niz drugih obrednih predmeta. Magija se sastoji u tome da ljudi veruju da će određenim radnjama uspostaviti vezu sa višim mističnim silama, pa i sa bogom. U primitivnim plemenima mag ili vrač je izvodio određene obredne radnje kako bi prizvao kišu te je na taj način pripisivao sebi moć uspostavljanja veze sa višim silama ili božanstvom. Kod Srba se magija prepoznaje u kultnom štovanju badnjaka ili božićnog drveta. Filozofija religije ili religijsko učenje prati sve religije. U pravilu se ova učenja vezuju za mitove. Mit je manje ili više mistifikovana priča o bogovima, herojima ili događajima koji imaju nadljudska obeležja i koji su radikalno uticali na život ljudi. Mitovi i legende kao osnova religijskih učenja su olakšavali širenje vere, ljudi su lakše verovali prateći
mitove.
Ono što su u primitivnim religijama bili mitovi, savremena religija je pretvorila u dogme i doktrine. Mitovi su se prenosili usmeno, a dogme i doktrine se prenose pismeno preko svetih ili religijskih knjiga. U objavljenim religijama postoje vrhunske svete knjige, kao što je Biblija u hrišćanstvu ili Kuran u islamu. Religija predstavlja posebno iskustvo, sadržano u čovekovoj potrebi da osmisli svoju egzistenciju, da kognitivno apstrahuje sile univerzuma, da shvati sile stvaranja i razaranja. Poseban vid verskog iskustva je emocionalni doživljaj pri susretu čoveka sa bogom ili svecima, sa apsolutnom ili mističnom moći. Poseban vid iskustva je iskustvo preobraćenja koje se zasniva na osećaju krivice i njegovom preokretanju u osećaj ponosa i pripadanja, u verovanje ili u nadu i optimizam. Zasniva se na volji i odluci čoveka da donese bezuslovnu odluku o promeni u svome životu, o približavanju božijim zakonima i volji. Obredi prate sve religije. Oni predstavljaju rituale ili uhodane vidove ponašanja koji vezuju čoveka za njegovu religiju ali i za druge ljude s kojima stupa u kontakt pri obredima. U hrišćanstvu su to obredi krštenja, venčanja, sahrane, kumstva i drugi. Primitivne religije su poznate po obredima žrtvovanja u kojima se bogovima prinose žrtve bilo da se žrtvuju životinje ili ljudi. Ritual i kult su posebne vrste obrednih radnji. Ritual je skup obreda koji se izvode u skladu sa verovanjem u određenim situacijama i po uhodanom redosledu, s ciljem da vernici iska.u i održe svoju versku tradiciju i uverenja. Kult je obredni vid ponašanja u kome se na simboličan način iskazuje obožavanje ili poštovanje određene stvari ili ličnosti kojima se pridaju mistične moći i vrednosti.
Dva su kulta najfrekventnija u svim verovanjima:
a) kult prirode i
b) kult predaka.
Kult prirode se odnosi na kultni obred posvećen predmetima ili bićima iz prirode. Kult predaka se odnosi na kosti ili mošti umrlih ili grobove predaka kao i obožavanje duša predaka. Kult prirode i kult predaka su povezani. Kod Srba se na Badnje veče u kuću unosi badnjak ili božićno drvce u kome po verovanju borave duhovi predaka. Pri odlasku na zadušnice Srbi odaju počast dušama umrlih predaka paljenjem sveća i obrednom molitvom. Simboli vere (simvol) predstavljaju šifre i tajne koje imaju moć da prodiru do podsvesnog, oni rastavljaju i sastavljaju ljude u veri i odanosti ili posvećenosti. Postoje mrtvi i živi simboli. Mrtvi simboli pripadaju prošlosti i tradiciji dok živi imaju snagu i moć. Živi je svaki simbol koji se u veri koristi ili upotrebljava. Krst je u hrišćanstvu predstavljao simbol srama jer je razapinjanje na krst nekada bilo deo verskog obreda ka.njavanja, ali je krst danas i simbol spasenja i iskupljenja jer se uz krst vrši obred krštenja, moli slava, daju zaveti i oprosti. Religijske vrednosti i norme predstavljaju skup etičkih polazišta i moralnih instrukcija za svakodnevni život ljudi. U hrišćanstvu i drugim objavljenim religijama ove norme propisuju način življenja, s ciljem da čoveku koji ih se pridržava obezbedi zagrobni život u raju, kršenje tih normi vodi u pakao. Tabui su prve religijske zabrane koje su služile kao nastojanje da se moralni poredak uvede u ljudsku zajednicu. Tabui se mogu odnositi na ljude, predmete, mesta, aktivnosti ili reči. Moralnim normama su prethodili tabui kao raznovrsni vidovi zabrana kojima obiluju primitivne religije. Kasnije su tabui prerasli u verske norme koje proizilaze iz etike i vrednosti. U hrišćanstvu je ljubav jedna od najviših vrednosti, otuda je izvedena biblijska norma: “Ljubi bližnjeg svojega kao sebe samoga”. Ljudski vrednosni sistemi imaju svoje ishodište u tabuima i prvim verskim normama. “Vrednosni sistem predstavlja najznačajniji faktor integracije društvene zajednice koji daje smisao i orijentaciju” .
Verske organizacije i institucije podrazumevaju određeni broj vernika i njihovo rukovodstvo, sakralne objekte kao što su crkve ili džamije odnosno manastiri, imovinu kao što je zemljište, službeno crkveno osoblje, obrazovne institucije, izdavačku delatnost, propagandu i slično. Pretpostavlja se da je ljudsko društvo u toku svoje istorije imalo preko 100.000 različitih religija i oko 200.000
kultova. Danas je Rimokatolička crkva najveća nedržavna birokratska organizacija na svetu, sa skoro dva miliona profesionalno zaposlenih službenika, sa centralizovanim institucijama i Vatikanom kao jednim centrom ove vere u celom svetu. Pravoslavlje i budizam nemaju jedan administrativni centar za cijeli svet i pretpostavlja se da je to ogromna komparativna prednost Rimokatoličke crkve. Obrazovne institucije koje financiraju ili organizuju različite verske organizacije i institucije, se bave svetovnim i verskim obrazovanjem. Ove obrazovne institucije znatno utiču na odnose među ljudima šireći etiku i moral u skladu sa verskim učenjem religije kojoj pripadaju. Rezimirajući osnovne pojmove o religiji nužno je istaći da je za sociologiju važno da analizira uticaj religije na društvo. Naravno, ova analiza nije moguća bez pojmovnih razgraničenja. To je osnovni razlog izvođenja i preciziranja osnovnih pojmova koje smo ovde dali a koje ćemo koristiti u daljoj analizi. Ne nameravajući da iscrpimo sva bitna pitanja odnosa religije, društva i obrazovanja, ovde smo kao bitna izdvojili sledeća pitanja:
1) religija, društvene promene i obrazovanje,
2) poistovećivanje religijskog i nacionalnog,
3) religija i država,
4) klerikalizam i sekte,
5) religija, obrazovanje i globalizacija.
2. Religija, društvene promene i obrazovanje
Religija, društvene promjene i obrazovanje su, po marksističkoj teoriji, u uzajamnoj vezi tako što promene u ekonomskoj bazi uzrokuju promene u sferi nadgradnje, a to znači u religiji i obrazovanju. Ovu jednosmjernost odbacuje Maks Veber. On prihvata mogućnost da ekonomija u datim okolnostim i u određenoj meri može determinisati obrazovanje i religijske poglede, ali smatra da postoji i obratan uticaj. Veber smatra da ljudskim akcijama upravljaju značenja i simboli koje je čovek usvojio. Pojedinac svoje ponašanje usaglašava sa svojim shvatanjem sveta iz koga izvodi značenja, ciljeve i motive. Religija često znatno determiniše shvatanje sveta. Na taj način religija može da utiče na obrazovanje i ekonomiju. U svome poznatom delu “Protestantska etika i duh kapitalizma” Veber traga za duhomkapitalizma koji ilustruje poznatom maksimom Bendžamina Frenklina “Upamti da je vreme novac”. On uočava da vreme nije način da se zaradi novac već da ova maksima odražava duh kapitalizma, a da je ovaj duh širom sveta determinisan religijom. On nalazi da je kalvinizam ili ideja “naći sebe u dužnosti ili pozivu” vezan za protestantsku etiku. Ovaj pravac se razvio u Zapadnoj Evropi u XVII veku. Gotovo fanatično se posvetiti pozivu znači steći milost božiju, a zarađivanje novca je mera posvećenosti pozivu. Protestantska crkva je propovedala štednju i odricanje od seksualnog i drugih zadovoljstava. Obrazovanje je po božijoj volji jer unapređuje dužnost. Veber tvrdi da je asketski protestantizam znatno uticao na razvitak duha kapitalizma.
Iz kalvinističkog duha asketskog protestantizma razvila se poslovna etika savremenog biznismena, smatra Veber. “Neumoran, trajan, sistematski rad u nekom svetovnom pozivu zacelo je bio najsnažnija zamisliva poluga za ekspanziju duha kapitalizma”, piše Veber. “Veber dokazuje kako je asketski protestantizam prethodio rastu zapadnog kapitalizma“. Crkva kao zvanična “teritorijalna” institucija modernih religija bitno utiče na obrazovanje. Prvo, ona regrutuje svoje učenike iz najširih narodnih masa. Drugo, ona u pravilu prihvata pravila i norme države i često podrŽava aktuelne strukture na vlasti. Treće, crkva je duboko integrisana u državni sistem, poštuje zakone date države i najčešće predstavlja svojevrsnog čuvara državnog sistema. Četvrto, ona strogo čuva svoje pravo na versku istinu. U srednjem veku crkva je koristila dijelektiku da obračuna sa jeretičkim učenjima. Rimokatolička crkva se koristila inkvizicijom da bi iskorenila jeretike. Peto, ona se u pravilu miri sa drugim verama i crkvama a često i sarađuje s njima. Sve u svemu, crkva je znatno prisutna u savremenom društvu i bitno utiče na obrazovanje. Javnim delovanjem i širenjem etike verskog učenja, crkva bitno determiniše život savremenog čoveka.
3.Poistovećivanje religijskog i nacionalnog
Poistovećivanje religijskog i nacionalnog je karakteristično za neke narode i istorijske epohe. Vera je u pravilu sastavni deo nacionalnog identiteta. Postavlja se pitanje da li vere produkuju nove nacije ili nacije prihvataju nove vere. Ova dva pitanja su komplementarna. Poznato je da su mnogi afrički narodi prihvatili rimokatoličku veru napuštajući svoje prethodne religije. Isto tako, Balkan je primer gdje se vera javlja kao osnov strukturisanja novog nacionalnog identiteta Bošnjaka. Nije sporno da su sve nacije nastale u određenom istorijskom trenutku. Takav slučaj je i sa bošnjačkom nacijom čija geneza je vezana za petovekovnu vladavinu Otomanske imperije na Balkanu. Vera se u istoriji javljala i kao snaga koja se nastoji emancipovati od nacija i biti iznad nacionalnog okvira. Takav slučaj je sa hrišćanstvom za koje su Rimljani tvrdili da je iznad Jevreja i Grka jer su sada, kada je Rim preuzeo hrišćanstvo, “svi jedno u Hristu”. Na ovaj način se vera nastoji odvojiti od vezanosti za jedan narod, za Jevreje, što dokazuje da je smer širenja vere na druge nacije istorijski poznat. Ovaj pravac verskog delovanja je tipičan za rimokatoličku veru i islam. Drugi smer je vezanost za naciju i filozofija neekspanzije. Srpski narod je izgradio svoju državu i znatno konstituisao nacionalni identitet zahvaljujući pravoslavnoj veri u doba Nemanjića. Kada je u vreme Otomanske imperije došlo do slabljenja Pravoslavne crkve i država je zapala u krizu. Iz tog doba je na Balkanu, a posebno među Srbima, ostala snažna uverenost da su crkva i država usko vezane te da su nacionalni i verski identitet istovetni. Ovaj verski stereotip deluje u dva pravca: integrativno i dezintegrativno.
Integrativno dejtvo religije na Balkanu se prepoznaje u dominantnom uticaju crkve na oblikovanje kulturne tradicije i nacije. Dezintegrativno delovanje se prepoznaje u širenju islama na pravoslavni i katolički živalj na Balkanu, pri čemu se dezintegrativnost odnosi na pravoslavlje i katoličanstvo. Naime, lojalnost državi i vlasti u srpskom narodu se smatrala normalnom jer je to deo srpske religijske tradicije. Prvi prelasci sa pravoslavlja ili katolicizma na islam nisu smatrani sramotom, to je tretirano više kao mudrost snalaženja u datoj situaciji. „Dokaz tome su zemljišne i rudarske knjige u kojima postoji evidencija o imenima i prezimenima iz tog doba. Tako je otac Đurađ imao decu Iliju, Pavla, Đuku i Hasana. Hasan je sin koji će preći na islam jer time stiče pravo na nasleđe i oslobođen je od džize, poreza koji se odnosio na ženidbenu desetinu. Hasan svojoj deci nadeva imena Ikonija,
Petar, Ilija i Džafer “ Samo jedan kratak tekst u jednom turskom rukopisu iz 1585. g. što ga je preveo i objavio H. Muhamed Handžić, govori nešto o tome. Između ostalog u tom rukopisu piše i ovo: Svaki jednostavno svoje ime prevede na turski jezik. Kome je bilo ime živko, prozove se Jahja, kome je bilo ime Vuk, uzme ime Kurt, a kome je bilo ime Gvozden, uzme ime Timur. Čim se prozovu muslimanskim imenima, džiza bude ukinuta” Sveštenstvo je najčešće bilo jedino pismeno stanovništvo na terenu. Neizgrađenost države i političko pravnih institucija razvili su u narodu orijentaciju na crkvu, na veru. To je snažno doprinelo poistovećivanju verskog i nacionalnog. Narod se obraćao popu za mnoga pitanja koja se odnose na nadležnost države, u slučaju sporova ili pri pismenom obraćanju državnim institucijama. Poistovećivanje verskog i nacionalnog kod Srba se posebno snažno razvilo jer je pet vekova Otomanske imperije razvilo osećaj u narodu da to nije njihova država. Ovome je doprinelo i pedeset godina samoupravne administrativne prakse nakon Drugog svetskog rata, tako da se u narodu održao slogan iz turskog doba “Država – krava muzara”. Iz ovog proizilazi uverenje da državu treba iskoristiti i pre opstruisati nego graditi vlastitim doprinosom. U Švajcarskoj bojkotuju kafić vlasnika koji nije platio porez, a kod nas se to i danas smatra “sposobnošću” ili svojevrsnim viteštvom. Dakle, poistovećivanje verskog i nacionalnog može dovesti do dezintegracionog odnosa narod – država. Suprotno tome, integracioni odnos isto tako može nastati poistovećivanjem verskog i nacionalnog. Primer za to je Bosna i Hercegovina nakon rata 1992/95. godine. Naime, kod Bošnjaka je na početku tog rata sna.no delovala teza o “muslimanskoj naciji”. Kao i Srbi i Hrvati, Bošnjaci su se na početku rata integrisali oko svoje vere i nacije jer je to kompenzovalo osećaj sigurnosti koji donosi “instinkt čopora” ili mi-identitet.
4. Religija i država
Religija i država su tokom istorije bile u odnosima saradnje i konfrontacije. Radi se o dvije administrativne institucije koje imaju svoju moć. Sukob i isprepletenost ovih moći na istorijskoj sceni možemo jasnije sagledati tek nakon pojave Rimskog carstva. U Starom zavetu je određeno da se kraljevi moraju pokoravati sveštenicima. Međutim, hrišćanstvo se vrlo brzo prilagodilo odnosima sa svetovnom vlašću tako da je početni odnos konfrontacije zamijenjen saradnjom. U istoriji su poznati slučajevi krunisanja careva od strane pape i sudelovanje cara u izboru pape. Suština pravnih i političkih odnosa između religije i države kretala se od teokratije do ateističke države. Odvajanje crkvene od svetovne vlasti smatra se jednom od tekovina zapadne demokratije. Prve škole za svetovno obrazovanje organizovala je Protestantska crkva. Danas su škole za svetovno i religijsko obrazovanje potpuno odvojene. Dva su smera približavanja religije i države:
a)fundamentalizam i
b) državna instrumentalizacija religije u političke svrhe.
Fundamentalizam nije svojstven samo za islam, susrećemo ga i u drugim religijama. Govoreći o fundamentalističkom verniku, Bronislav Malinovski kaže: “Za njega jedina religija, njegova vlastita, ne stvara probleme. Ona je Istina, cela Istina i samo Istina. Posebno, ukoliko je fundamentalist, odnosno nesposoban da shvati osnove ljudske vere, on jednostavno zanemaruje većinu religioznih pojava kao “praznoverje”, pridržavajući se svojih vlastitih pogleda kao Apsolutne Istine”. Ako se fundamentalista nađe na političkoj funkciji, on nastoji da spoji funkcije dr.ave i vere, državu tretira kao “bogom-dani” instrumenat za širenje i učvršćivanje vlastite religije. Fundamentalisti smatraju da veru trebaju posredovati milom ili silom kako bi nevjernike preobratili i izveli “na pravi put”. Za fundamentalistu su nevjernici svi oni koji ne pripadaju njegovoj veri, čak i pripadnici drugih vera. Instrumentalizacija religije u političke svrhe kao smer približavanja religije i države se najčešće prepoznaje u državama u kojima dominira jedna religija, odnosno u kojima postoji interes političkih struktura da učvrste svoj položaj tako što će demonstrirajući bliskost sa religijom pridobiti vernike kao potencijalne birače. Ukoliko ne dominira jedna religija, vladajuća birokratija ili opozicija mogu biti zainteresovane za pridobijanje naklonosti pojedinih religija na osnovu koje se razvijaju bliske veze države i religije u opciji preuzimanja i održavanja vlasti. Bilo da se radi o fundamentalizamu ili o instrumentalizaciji religije u političke svrhe, obrazovanje je izloženo direktnim intencijama. Za fundamentalistu je država
sredstvo da se religija nametne milom ili silom. On će i obrazovanje nastojati koristiti za nametanje vlastite religije drugima. “Sveti rat” se shvata kao metod kojim se milom ili silom vera nameće drugima. Obrazovanje je sredstvo da se to uradi milom. Kod onih koji religiju instrumentalizuju u političke svrhe obrazovanje se shvata kao sredstvo za pridobijanje vernika kao potencijalnih birača. Naime, politička birikratija će veronauku nastojati uvesti u svetovno obrazovanje, čak i nedemokratski, ili učiniti neki drugi ustupak crkvi ne iz verskih ubeđenja ili u korist vernika, nego u svrhu pridobijanja vernika za svoju političku opciju.
5. Klerikalizam i sekte
Klerikalizam i sekte su pojmovi kojima se u sociološkoj teoriji obično označava zloupotreba čovekove potrebe da vjeruje, korištenje misli, osećanja i akcija u svrhe koje nameću verski lideri. Naječe.će je u pitanju manipulacija vernicima. Pojam klerikalizam potiče od grčke reči “kleroein” što znači birati ždrebom a najčešće se definiše u vezi religije sa politikom. Sekta (lat. secta – trag, put, pravac, politička stranka) predstavlja skupinu vernika koji slede određeni verski pravac ili ideju koja se razlikuje u odnosu na neka pitanja u kojima se ne slaže sa izvornom religijom ili sa učenjima u većini religija. Sekte u pravilu imaju čvrstu dogmatsku orijentaciju a svojstvena im je vrlo snažna posvećenost ili predanost članova. “Sekta je razmerno mala religijska skupina. Njeni članovi obično, premda ne i beziznimno, potiču iz nižih i siromašnih klasa. Sekte često odbacuju mnoge norme i vrednosti šireg društva i zamenjuju ih verovanjima i praksom koja se neverniku ponekad čine neobičnim”. Svojstva sekti su:
a) to su malene zatvorene skupine vernika, nepristupačne onima koji nisu prošli proceduru
prijema u članstvo,
b) baziraju se na ideološkom sukobu sa društvom ili oficijelnom religijom,
c) članovi moraju poštovati strogi obrazac ponašanja,
d) nastoje ostvariti zaštitu svoga članstva,
e) ostvaruju karakteristične i intenzivne obrede.
Postoje mnoge sekte koje zadovoljavaju navedene kriterijume. Primer sekte Crnih muslimana pod imenom “Islamska nacija” koja je formirana 1930-ih godina u Detroitu, ilustruje pristup svojstven za sekte. Ova sekta veruje da su “crnci po prirodi božanski”, a da su belci inferiorni i zli. Smatrali su da će belci nakon 2000. godine biti uništeni kao i njihova vera, a da će crnci zauvijek vladati pod Alahovim vođstvom. Pri prijemu u sektu izgovarane su ritualne reči: “Od danas nadalje ti nisi više crnac. Ti si sada musliman. Sada si slobodan” Ovaj preobražaj identiteta je svojstven i drugim sektama, s tim što postoji razlika u intenzitetu. Neke sekte su i tragično završile po svoje članstvo. Poznato je više slučajeva masovnih samoubistava sekti. Sekte nastoje obrazovati svoje članstvo putem propovedi. Neke sekte imaju svoje škole ili plaćaju školovanje za decu svojih članova. Na propovedima se često nude rešenja siromaštva, zagađenja okoline, nezaposlenosti, prava na obrazovanje ili drugih civilizacijskih problema. Svome članstvu često predstavljaju smisao života, smer za akciju u budućnosti, nadu, ponos, samopoštovanje, identitet. Po Maksu Veberu sekte nastaju unutar marginalnih društvenih skupina. Društveni slojevi koji su izvan matice ekonomskog, političkog i kulturnog života imaju osećaj da su odbačeni, da su potcenjeni. Ovi ljudi su podložni delovanju raznih sekti jer u njihovoj ideologiji i organizaciji nalaze ono što u društvu nemaju. Međutim, treba imati na umu da istorija sekti pokazuje da sve sekte nisu nastale samo u siromašnim slojevima. Poznate su sekte koje okupljaju ljude srednje i više klase. Nastajanju i širenju sekti pogoduju razne krize, a posebno društvene. Škole su vrlo pogodno mesto za vrbovanje novih pripadnika
sekti, za pridobijanje mladih. Većina sekti želi ostvariti značajan uticaj na mlade i obezbediti budućnost svoje ideologije, ojačati svoju snagu. Te uticaje sekte vrše preko raznih propagandnih materijala, preko pozivanja mladih na seanse molitve, na hepeninge koji deluju privlačno i atraktivno s obzirom na zabavu i sadržaje koje nude.
6. Religija, obrazovanje i globalizacija
Religija, obrazovanje i globalizacija su danas u vrlo kompleksnom odnosu s obzirom na civilizacijsko okruženje. Naime, na prvi pogled čini se da je postojanje različitih religija prepreka globalizaciji, da nepomirljivost religija vodi u globalne civilizacijske sukobe prije nego u globalni proces pomirenja. Obrazovanje se, stoga, ispostavlja kao faktor pomirenja, kao nada i nasušna potreba. Obrazovanje za demokratiju i toleranciju, za kulturu religija i međureligijsko uvažavanje predstavlja sastavni dio procesa globalizacije. Danas se u velikom broju zemalja globalizacija doživljava kao amerikanizacija, kao prote.iranje američkih interesa ili postavljanje temelja za novu i dugotrajnu dominaciju u svetu. Tome posebno doprinosi sve snažnija dominacija engleskog jezika kao univerzalnog jezika informatike, kao službenog jezika na svetskim berzama i jezika koji se najčešće upotrebljava pri poslovnim komunikacijama. U mnogim nacijama se ova dominacija do.ivljava kao ugrožavanje nacionalnih jezika, kao gubitak identiteta. Obrazovanje je proces koji može pomoći toleranciji i pomirenju među religijama. Isto tako može pomoći da se globalizacija shvati kao proces koji nije identičan amerikanizaciji nego kao proces koji nastaje kao dostignuće novih tehnologija u prenosu informacija, kao rezultat munjevitog transfera znanja i tehnologije, kao proces u kome sve nacije imaju svoj interes.
7. Društveni sistem i religijsko obrazovanje
Religija i obrazovanje su temelji današnjih društvenih sistema u raznim državama. Pedeset godina samoupravljanja u Jugoslaviji i skoro celi vek komunizma u Rusiji pokazali su da i oficijelno uklanjanje religije sa društvene scene ne može da potisne religiozna osećanja i verovanja ljudi. Pokazalo se da procena religije na osnovu funkcionisanja religijskih institucija nije pouzdana mera za prisustvo ili odsustvo religije. Isto tako društveni sistemi koji su suprotstavljeni religiji nisu uspeli da je potisnu. Odnos društvenih sistema i religijskog obrazovanja ovde ćemo razmotriti kroz sledeća pitanja:
1) vrednosni sistemi sve više idu od religijskih ka pragmatičnim osnovama,
2) religija ima sve manje uticaja na društveni sistem i obrazovanje,
3) sa mistično-religioznih motiva čovekovo ponašanje se pomerilo ka racionalnoj osnovi.
Nije sporno da u osnovi današnjih vrednosnih sistema nalazimo snažne osnove religijskih moralnih učenja, ali je izvesno da je njihova veza sa religijom oslabila ili je prekinuta. To najbolje ilustruje učenje Maksa Vebera gde on objašnjava asketski protestantizam kao osnovu modernog kapitalizma. “Veber je verovao da asketski protestantizam sadrži seme vlastite propasti, on je podsticao zaokupljenost svetom i uspeh u ovome svetu”.
Dva su procesa koji u društvenim sistemima vode od religijskog osnova obrazovanja ka svetovnosti:
a) državni sistem vodi ka bogatstvu a bogatstvo ka napuštanju izvornog religijskog opredeljenja,
b) robotizacija i mehanizacija koje nastupaju umjesto ljudskog rada vode ka napuštanju kalvinističke ideje o predanosti pozivu i veri.
Propagirajući tezu “vreme je novac” kapitalistički sistem razvija novi vrednosni sistem u kome je sve podređeno sticanju novca, stalnom bogaćenju. Čovek više nema vremena za veru, za opredeljenost bogu i religijskim normama. Pohađanje crkve se svodi na ritualni i redak čin koji poslovni ljudi obavljaju samo simbolično i prigodno. Tako su materijalni uslovi sticanja i potrošačko društvo proizveli napuštanje religije kao svoga izvorišta. Robotizacija i mehanizacija sve više izbacuju ljude sa njihovih radnih mesta. Sofisticirane mašine proizvode brže i savršenije od čoveka. Ovo oslobađa ropski ljudski rad i time predstavlja svojevrstan progres, ali ujedno produkuje nezaposlenost. Sve veći broj nezaposlenih predstavlja veliki teret za svaki društveni sistem. Religija više nema kalvinističku osnovu za smirivanje socijalnih tenzija. Nemoguće je nezaposlenom propovijedati da nađe svoj mir u službi ili
dužnosti, u profesiji. Ovo više pogoduje nastanku sekti nego religijskom obrazovanju. Kod niza sociologa možemo naći tezu da religija ima sve manje uticaja na obrazovanje i društveni sistem. Ovaj proces se u sociologiji naziva desakralizacija. Nakon Galileja i Njutna napuštaju se neke laičko-religijske dogme o postanku sveta i o funkcionisanju svemira. Crkva je morala napustiti tezu da se Sunce okreće oko Zemlje. Uz Ajnštajnove postavke i radove Stivena Hokinga, danas se razvila teorija o “velikom prasku”, o praeksploziji kao osnovi nastanka svemira. Sve to dovodi u pitanje staro religijsko uverenje kako nadnaravne sile vladaju kosmosom. Rezultat toga je da ljudskim postupcima sve manje diriguju religiozna uverenja. Sa mistično-religioznih motiva čovekovo pona.anje se pomerilo ka racionalnom. Postoji nekoliko razloga za to da se mistično religiozno tumačenje sveta pomera ka racionalnom:
a) saznanja koje nudi moderna nauka,
b) čovek oseća da pripada društvu od čije organizacije zavisi i njegov opstanak i njegova sloboda,
c) obrazovanje širi opštu svest koja se zasniva na “etici razloga” više nego na dogmatskoj etici zasnovanoj na mističnim osnovama.
Zaključak
Zaključno o religiji kao osnovu društva i obrazovanja možemo reći da u današnjim civilizacijama, u različitim dr.avama imamo vrlo raznolik odnos prema verskom obrazovanju. U nekim zemljama je veronauka obavezna u školama, u nekim je ona fakultativan predmet a u nekima se uopšte ne praktikuje. Svojim tradicionalnim normama religija nudi moral sa nizom konkretnih uputstava za život, nudi niz etičkih maksima koje podržavaju socijalizaciju. S druge strane, poistovećivenje verskog i nacionalnog, fundamentalizam i verske sekte mogu naneti mnogo problema ljudima koji žive u multietničkim zajednicama. Pravo na obrazovanje kao i pravo na verovanje i veroispovijest, ljudska su prava koja svaka civilizacija mora poštovati jer se radi o elementarnim ljudskim pravima.
Zaključno o odnosu društvenih sistema i religijskog obrazovanja možemo reći da je danas nemoguće zamisliti budućnost društva, moderno društvo XXI veka, koje bi se vratilo izvornim religijskim dogmatskim i mističnim postavkama. Uz napredak nauke i tehnologije moderne religije su promenile niz svojih izvornih polazišta. One religije koje su se postavile fleksibilnije, koje su išle za potrebama i slobodom savremenog čoveka, uspele su da se razvijaju, da se šire. Uloga obrazovanja pri tome je prvenstveno emancipatorska. Pomeranje sa mistično religioznih na racionalne osnove moralnosti sve više postavlja obrazovanje u prvi plan. Međutim, iako oficijelne sakralne institucije nisu tako snažno prisutne u društvenim sistemima kao ranije, individualna opredeljenost vernika je snažno prisutna. Vera snažno determiniše ponašanje ljudi, snažno utiče na njihove vrednosti i formiranje vrednosnih sistema.
Opšti pristup u izučavanju ljudskog društva i to kroz njegovo pojmovno određenje, definisanje njegovog nastanka, strukture, zakonitosti i faza u njegovom razvoju, uslovio je pojavu i razvoj većeg broja teorija i pravaca. To je dovelo do obrazovanja i konstituisanja sistema opšte sociologije. Time je omogućeno izučavanje određenih društvenih pojava koje u svojoj ukupnosti i obrazuju ljudsko društvo. Izučavanje određenih društvenih pojava direktno je uticalo na nastanak i konstituisanje posebnih sociologija.
Nastankom i razvojem posebnih sociologija stvoreni su neophodno potrebni uslovi da opšta sociologija, kao teorijska nauka, postane i empirijska nauka. Tako su stvorene nužne pretpostavke da saznanja do kojih se dolazi sociološkim proučavanjem društvenih pojava mogu da posluže ne samo apstraktnim teorijskim razmatranjima o ljudskom društvu, već mogu da posluže u praktičnim društvenim aktivnostima kako bi se uticalo na uređivanje pojedinih oblasti društvenog života.
Društvo je predmet proučavanja mnogih društvenih nauka. Svaka od njih teži da prouči svoj predmet – neka područja društvenih života, odnosno pojedine pojave. Sociologija, za razliku od ostalih društvenih nauka, istražuje i opisuje društvo u njegovom jedinstvu, bez obzira što se društvo ispoljava u različitim oblicima. Socologija pokazuje da je društvo skup pojava koje nisu mehanički odvojene, već predstavljaju dijalektički skup (jedinstvo), što znači da su one medjusobno povezane makar bile i različite, pa čak i protivrečne.
Međutim, sociologija se ne bavi samo „globalnim društvom“, nego i mikro-sociološkim zanimljivim osnovnim obeležjima društvenosti. To je sve ono što čini odgovarajući način društvenog života koji stvarno žive konkretni pojedinci i grupe u odredjenom vremenu i prostoru. U tom smislu predmet socilogije nije samo „društvo“ kao nekakav izvanljudski objekat, nego pre svega „društvenost“, kao način ljudskog života.
Ogist Kont koji se smatra tvorcem sociologije, to je utoliko, što je u svom klasifikacionom sistemu nauka utvrdio mesto za jednu novu pozitivnu nauku, kojoj je dao ime sociologija i što je utvrdio koji su ciljevi te nove nauke, koja u duhu njegovog pozitivističkog shvatanja ima za zadatak ne samo da proučava društvo, već i da ga temelji na rezultatima do kojih dođe. Teoretičari društva iz doba formalnog početka sociologije bavili su se pitanjima društvenog razvoja i zalagali da se naučnim proučavanjima dođe do saznanja koja će omogućiti čoveku da efikasno utiče na pojave koje ga okružuju. Celo Kantovo delo prožima misao o redu, o društvenom jedinstvu, o podređenosti i nadređenosti, o hijerarhijskom uređenju društva.
Ne retko se mogu sresti primeri, da se pod pojmom nauke o društvu podrazumevaju različite naučne discipline, odnosno aktivnosti, kojima se na određen način proučava društvo ili se vodi računa o specifičnosti društvene realnosti pristupu utvrđivanja određenih relacija i zaključivanja. U tom slučaju, pojam nauke o društvu približuje se, pa i poistovećuje sa pojmom društvena nauka, što je krajnji izraz nedovoljno jasnog korišćenja ovih pojmova.
Sama reč sociologija, kao simbol koji određuje sadržaj pojma ove nauke nastalaje početkom 19. veka, ataj naziv, u nešto specifičnijem smislu, prvi je upotrebio francuski pozitivista Ogist Kont. Iako je naziv ove nauke jedna reč, to je pravo složenica i čine je latinska reč societa "socijetatis" - što označava društvo i grčka reč "logos" - što znači nauka.
Prema tome, ova složenica u prevodu znači "nauka o društvu". No i pored toga što se na jednostavan način objašnjava etimologija reči sociologija, nužna su ograničenja, o kojima se mora voditi računa prilikom korišćenja jednog ili drugog naziva za ove nauke. Vrlo često su u upotrebi oba naziva za ovu nauku, odnosno naziv sociologija i naziv nauka o društvu. Najčešće se i jednim i drugim pojmom, manje ili više, podrazumeva isti sadržaj. Međutim, u izvesnim slučajevima, njihova upotreba može biti različita tj. da se različito određuju sadržaji pojmova, s obzirom na predmet, pristup, metodologiju proučavanja, kao i odnosu na elemente koji konstituišu ovu nauku. Češći je slučaj da se poistovećuju naučne aktivnosti iz oblasti sociologije, političke ekonomije, istorije, psihologije, socijalne filozofije, socijalne politike i sl. i istima se daje zajedničko ime - nauka o društvu. Ovakvo poistovećivanje najčešće se čini kada se formira školsko gradivo kojim se na sažet način želi preneti osnovni sadržaj svih ovih posebnih nauka.
Postoje slučajevi kada se pojam sociologije suočava poistovećujući se pri tom sa nekom od njenih naučnih disciplina, vezujući se za jednu oblast predmeta, kojim se sociologija bavi, pa čak i za jedan od njenih metodoloških postupaka.
Bliže određivanje pojma sociologije može se ostvariti ako se njegov obim i sadržaj utvrđuju klasifikacijom i predmetom srodnih nauka, naučnih disciplina i naučnih aktivnosti; kada se utvrde karakteristike istorijskog razvoja, predmeta i metodologije kojom se sociologija služi.
Kao što je svoja prva saznanja o sebi čovek razvijao u kontaktu sa drugim ljudima, tako je teklo i njegovo osmišljavanje vlastitog porekla koje je vezivao za mistične sile i religijska objašnjenja. U istoriji su neodvojive kulture od religija. Čak su i kulture koje nisu imale dodira kroz istoriju razvijale vlastite religije, vlastita verovanja. Takav je primer sa Inkama, Majama i Astecima koji su pre dolaska Evropljana imali svoja verovanja i svoja božanstva kao što su i Evropljani imali svoja. To dokazuje da se kultura i religija prožimaju u svim društvenim sistemima. Uticaj kulture i religije na obrazovanje je nesporan. Mogli bismo reći da su to prve kolevke obrazovanja. Obrazovanje kao tanana nit života spaja prošlost i sadašnjost i osmišljava budućnost svake kulture i religije, vezuje kulture i religije međusobno i donosi nova sagledavanja čoveku, čini ga slobodnijim. U sociološkoj literaturi se srećemo s upotrebom reči društvo koje ima više značenja. Najpre se upotrebljava da bi označilo skupni život koji čine više jedinki, imajaći u vidu razlike ljudskog od životinjskog, zatim izrazom društvo podrazumeva se svaka posebna zajednica koja je u sastavu ljudskog društva (gene, pleme, narod, nacija itd.), kao i profesionalne organizacije (društvo sociologa, ekonomista, pravnika, lekara, inženjera itd.). Takodje se pridaju različita značenja izrazu društvene pojave. Jednom se misli na pojavu proizvodnje, drugi put na pojavu ratne operacije, treći put na pojavu kriminala. Zato se ovi termini koji se koriste u sociologiji moraju bliže odrediti kako bi se mogao doneti zaključak na koje se značenje odnosi izraz društvo. Ljudsko društvo je nastalo razvojem materijalnog sveta, a posebno sveta živih bića, na osnovu istorije prirodnog i društvenog razvoja. Stoga je ono podeljeno u različite oblike: nacionalne, društvene, klasne, profesionalne, religiozne, kulturne i druge. U početku ljudske istorije, ono je živelo u specifičnim ljudskim oblicima: hordama, klanovima, gensovima gde se odvijala proizvodnja, vaspitanje, igra itd.
1. Pojam i istorijski razvoj religije
Kao istorijski i društveni fenomen religija izmiče svim pokušajima definisanja. Ne želeći ovde da se posebno bavimo problemom definisanja, smatramo da je najprihvatljivije jedno uopšteno određenje ovog pojma: religija je svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć.Postoje brojne i vrlo različite definicije religije kao i izvori o tome. Tipična svojstva religije su:
1) ona ima svoju filozofiju ili učenje,
2) predstavlja čovekovo posebno iskustvo,
3) svaka religija ima svoje obrede,
4) ima svoje simbole,
5) ima svoje vrednosti,
6) ima svoju organizaciju koja okuplja vernike i institucije.
U okviru navedenih, svaka religija ima četiri svojstva vezana za njen nastanak. To su: animizam, totemizam, fetišizam i magija. Ovde ćemo razjasniti prvo ova četiri svojstva a zatim šest gore navedenih. Animizam predstavlja verovanje da duh predaka živi nakon smrti, a u nekim religijama se veruje da taj duh bdije nad živima. Kod pojedinih religija postoji verovanje da se duh pretka može preseliti u čoveka ili životinju te tako nastaviti delovanje na ovozemaljskom svetu. U hrišćanstvu kao modernoj objavljenoj religiji postoji učenje o Svetom duhu koji predstavlja božanski um koji sve vidi i sve zna. Totemizam se sastoji u verovanju da totem ili zaštitni znak štiti vernike od zlih sila i da predstavlja svojevrsnu vezu sa božanstvom kao oličenjem opšte moći i razuma. Totem može biti oslikan na posebnim predmetima kao što je totemski stub kod indijanskih plemena. Kod hrišćana totemsku moć ima krst a kod islamista polumesec i zvezda. Fetišizam predstavlja verovanje da postoje predmeti koji imaju fetišku moć, koji čoveka čuvaju od zlih sila i donose sreću ili čoveku daju moć, štite ga od bolesti i slično. U islamskoj veri fetišku moć ima Kuran i niz obrednih predmeta a kod hrišćana je to Biblija, ikone, kandilo, oltar i niz drugih obrednih predmeta. Magija se sastoji u tome da ljudi veruju da će određenim radnjama uspostaviti vezu sa višim mističnim silama, pa i sa bogom. U primitivnim plemenima mag ili vrač je izvodio određene obredne radnje kako bi prizvao kišu te je na taj način pripisivao sebi moć uspostavljanja veze sa višim silama ili božanstvom. Kod Srba se magija prepoznaje u kultnom štovanju badnjaka ili božićnog drveta. Filozofija religije ili religijsko učenje prati sve religije. U pravilu se ova učenja vezuju za mitove. Mit je manje ili više mistifikovana priča o bogovima, herojima ili događajima koji imaju nadljudska obeležja i koji su radikalno uticali na život ljudi. Mitovi i legende kao osnova religijskih učenja su olakšavali širenje vere, ljudi su lakše verovali prateći
mitove.
Ono što su u primitivnim religijama bili mitovi, savremena religija je pretvorila u dogme i doktrine. Mitovi su se prenosili usmeno, a dogme i doktrine se prenose pismeno preko svetih ili religijskih knjiga. U objavljenim religijama postoje vrhunske svete knjige, kao što je Biblija u hrišćanstvu ili Kuran u islamu. Religija predstavlja posebno iskustvo, sadržano u čovekovoj potrebi da osmisli svoju egzistenciju, da kognitivno apstrahuje sile univerzuma, da shvati sile stvaranja i razaranja. Poseban vid verskog iskustva je emocionalni doživljaj pri susretu čoveka sa bogom ili svecima, sa apsolutnom ili mističnom moći. Poseban vid iskustva je iskustvo preobraćenja koje se zasniva na osećaju krivice i njegovom preokretanju u osećaj ponosa i pripadanja, u verovanje ili u nadu i optimizam. Zasniva se na volji i odluci čoveka da donese bezuslovnu odluku o promeni u svome životu, o približavanju božijim zakonima i volji. Obredi prate sve religije. Oni predstavljaju rituale ili uhodane vidove ponašanja koji vezuju čoveka za njegovu religiju ali i za druge ljude s kojima stupa u kontakt pri obredima. U hrišćanstvu su to obredi krštenja, venčanja, sahrane, kumstva i drugi. Primitivne religije su poznate po obredima žrtvovanja u kojima se bogovima prinose žrtve bilo da se žrtvuju životinje ili ljudi. Ritual i kult su posebne vrste obrednih radnji. Ritual je skup obreda koji se izvode u skladu sa verovanjem u određenim situacijama i po uhodanom redosledu, s ciljem da vernici iska.u i održe svoju versku tradiciju i uverenja. Kult je obredni vid ponašanja u kome se na simboličan način iskazuje obožavanje ili poštovanje određene stvari ili ličnosti kojima se pridaju mistične moći i vrednosti.
Dva su kulta najfrekventnija u svim verovanjima:
a) kult prirode i
b) kult predaka.
Kult prirode se odnosi na kultni obred posvećen predmetima ili bićima iz prirode. Kult predaka se odnosi na kosti ili mošti umrlih ili grobove predaka kao i obožavanje duša predaka. Kult prirode i kult predaka su povezani. Kod Srba se na Badnje veče u kuću unosi badnjak ili božićno drvce u kome po verovanju borave duhovi predaka. Pri odlasku na zadušnice Srbi odaju počast dušama umrlih predaka paljenjem sveća i obrednom molitvom. Simboli vere (simvol) predstavljaju šifre i tajne koje imaju moć da prodiru do podsvesnog, oni rastavljaju i sastavljaju ljude u veri i odanosti ili posvećenosti. Postoje mrtvi i živi simboli. Mrtvi simboli pripadaju prošlosti i tradiciji dok živi imaju snagu i moć. Živi je svaki simbol koji se u veri koristi ili upotrebljava. Krst je u hrišćanstvu predstavljao simbol srama jer je razapinjanje na krst nekada bilo deo verskog obreda ka.njavanja, ali je krst danas i simbol spasenja i iskupljenja jer se uz krst vrši obred krštenja, moli slava, daju zaveti i oprosti. Religijske vrednosti i norme predstavljaju skup etičkih polazišta i moralnih instrukcija za svakodnevni život ljudi. U hrišćanstvu i drugim objavljenim religijama ove norme propisuju način življenja, s ciljem da čoveku koji ih se pridržava obezbedi zagrobni život u raju, kršenje tih normi vodi u pakao. Tabui su prve religijske zabrane koje su služile kao nastojanje da se moralni poredak uvede u ljudsku zajednicu. Tabui se mogu odnositi na ljude, predmete, mesta, aktivnosti ili reči. Moralnim normama su prethodili tabui kao raznovrsni vidovi zabrana kojima obiluju primitivne religije. Kasnije su tabui prerasli u verske norme koje proizilaze iz etike i vrednosti. U hrišćanstvu je ljubav jedna od najviših vrednosti, otuda je izvedena biblijska norma: “Ljubi bližnjeg svojega kao sebe samoga”. Ljudski vrednosni sistemi imaju svoje ishodište u tabuima i prvim verskim normama. “Vrednosni sistem predstavlja najznačajniji faktor integracije društvene zajednice koji daje smisao i orijentaciju” .
Verske organizacije i institucije podrazumevaju određeni broj vernika i njihovo rukovodstvo, sakralne objekte kao što su crkve ili džamije odnosno manastiri, imovinu kao što je zemljište, službeno crkveno osoblje, obrazovne institucije, izdavačku delatnost, propagandu i slično. Pretpostavlja se da je ljudsko društvo u toku svoje istorije imalo preko 100.000 različitih religija i oko 200.000
kultova. Danas je Rimokatolička crkva najveća nedržavna birokratska organizacija na svetu, sa skoro dva miliona profesionalno zaposlenih službenika, sa centralizovanim institucijama i Vatikanom kao jednim centrom ove vere u celom svetu. Pravoslavlje i budizam nemaju jedan administrativni centar za cijeli svet i pretpostavlja se da je to ogromna komparativna prednost Rimokatoličke crkve. Obrazovne institucije koje financiraju ili organizuju različite verske organizacije i institucije, se bave svetovnim i verskim obrazovanjem. Ove obrazovne institucije znatno utiču na odnose među ljudima šireći etiku i moral u skladu sa verskim učenjem religije kojoj pripadaju. Rezimirajući osnovne pojmove o religiji nužno je istaći da je za sociologiju važno da analizira uticaj religije na društvo. Naravno, ova analiza nije moguća bez pojmovnih razgraničenja. To je osnovni razlog izvođenja i preciziranja osnovnih pojmova koje smo ovde dali a koje ćemo koristiti u daljoj analizi. Ne nameravajući da iscrpimo sva bitna pitanja odnosa religije, društva i obrazovanja, ovde smo kao bitna izdvojili sledeća pitanja:
1) religija, društvene promene i obrazovanje,
2) poistovećivanje religijskog i nacionalnog,
3) religija i država,
4) klerikalizam i sekte,
5) religija, obrazovanje i globalizacija.
2. Religija, društvene promene i obrazovanje
Religija, društvene promjene i obrazovanje su, po marksističkoj teoriji, u uzajamnoj vezi tako što promene u ekonomskoj bazi uzrokuju promene u sferi nadgradnje, a to znači u religiji i obrazovanju. Ovu jednosmjernost odbacuje Maks Veber. On prihvata mogućnost da ekonomija u datim okolnostim i u određenoj meri može determinisati obrazovanje i religijske poglede, ali smatra da postoji i obratan uticaj. Veber smatra da ljudskim akcijama upravljaju značenja i simboli koje je čovek usvojio. Pojedinac svoje ponašanje usaglašava sa svojim shvatanjem sveta iz koga izvodi značenja, ciljeve i motive. Religija često znatno determiniše shvatanje sveta. Na taj način religija može da utiče na obrazovanje i ekonomiju. U svome poznatom delu “Protestantska etika i duh kapitalizma” Veber traga za duhomkapitalizma koji ilustruje poznatom maksimom Bendžamina Frenklina “Upamti da je vreme novac”. On uočava da vreme nije način da se zaradi novac već da ova maksima odražava duh kapitalizma, a da je ovaj duh širom sveta determinisan religijom. On nalazi da je kalvinizam ili ideja “naći sebe u dužnosti ili pozivu” vezan za protestantsku etiku. Ovaj pravac se razvio u Zapadnoj Evropi u XVII veku. Gotovo fanatično se posvetiti pozivu znači steći milost božiju, a zarađivanje novca je mera posvećenosti pozivu. Protestantska crkva je propovedala štednju i odricanje od seksualnog i drugih zadovoljstava. Obrazovanje je po božijoj volji jer unapređuje dužnost. Veber tvrdi da je asketski protestantizam znatno uticao na razvitak duha kapitalizma.
Iz kalvinističkog duha asketskog protestantizma razvila se poslovna etika savremenog biznismena, smatra Veber. “Neumoran, trajan, sistematski rad u nekom svetovnom pozivu zacelo je bio najsnažnija zamisliva poluga za ekspanziju duha kapitalizma”, piše Veber. “Veber dokazuje kako je asketski protestantizam prethodio rastu zapadnog kapitalizma“. Crkva kao zvanična “teritorijalna” institucija modernih religija bitno utiče na obrazovanje. Prvo, ona regrutuje svoje učenike iz najširih narodnih masa. Drugo, ona u pravilu prihvata pravila i norme države i često podrŽava aktuelne strukture na vlasti. Treće, crkva je duboko integrisana u državni sistem, poštuje zakone date države i najčešće predstavlja svojevrsnog čuvara državnog sistema. Četvrto, ona strogo čuva svoje pravo na versku istinu. U srednjem veku crkva je koristila dijelektiku da obračuna sa jeretičkim učenjima. Rimokatolička crkva se koristila inkvizicijom da bi iskorenila jeretike. Peto, ona se u pravilu miri sa drugim verama i crkvama a često i sarađuje s njima. Sve u svemu, crkva je znatno prisutna u savremenom društvu i bitno utiče na obrazovanje. Javnim delovanjem i širenjem etike verskog učenja, crkva bitno determiniše život savremenog čoveka.
3.Poistovećivanje religijskog i nacionalnog
Poistovećivanje religijskog i nacionalnog je karakteristično za neke narode i istorijske epohe. Vera je u pravilu sastavni deo nacionalnog identiteta. Postavlja se pitanje da li vere produkuju nove nacije ili nacije prihvataju nove vere. Ova dva pitanja su komplementarna. Poznato je da su mnogi afrički narodi prihvatili rimokatoličku veru napuštajući svoje prethodne religije. Isto tako, Balkan je primer gdje se vera javlja kao osnov strukturisanja novog nacionalnog identiteta Bošnjaka. Nije sporno da su sve nacije nastale u određenom istorijskom trenutku. Takav slučaj je i sa bošnjačkom nacijom čija geneza je vezana za petovekovnu vladavinu Otomanske imperije na Balkanu. Vera se u istoriji javljala i kao snaga koja se nastoji emancipovati od nacija i biti iznad nacionalnog okvira. Takav slučaj je sa hrišćanstvom za koje su Rimljani tvrdili da je iznad Jevreja i Grka jer su sada, kada je Rim preuzeo hrišćanstvo, “svi jedno u Hristu”. Na ovaj način se vera nastoji odvojiti od vezanosti za jedan narod, za Jevreje, što dokazuje da je smer širenja vere na druge nacije istorijski poznat. Ovaj pravac verskog delovanja je tipičan za rimokatoličku veru i islam. Drugi smer je vezanost za naciju i filozofija neekspanzije. Srpski narod je izgradio svoju državu i znatno konstituisao nacionalni identitet zahvaljujući pravoslavnoj veri u doba Nemanjića. Kada je u vreme Otomanske imperije došlo do slabljenja Pravoslavne crkve i država je zapala u krizu. Iz tog doba je na Balkanu, a posebno među Srbima, ostala snažna uverenost da su crkva i država usko vezane te da su nacionalni i verski identitet istovetni. Ovaj verski stereotip deluje u dva pravca: integrativno i dezintegrativno.
Integrativno dejtvo religije na Balkanu se prepoznaje u dominantnom uticaju crkve na oblikovanje kulturne tradicije i nacije. Dezintegrativno delovanje se prepoznaje u širenju islama na pravoslavni i katolički živalj na Balkanu, pri čemu se dezintegrativnost odnosi na pravoslavlje i katoličanstvo. Naime, lojalnost državi i vlasti u srpskom narodu se smatrala normalnom jer je to deo srpske religijske tradicije. Prvi prelasci sa pravoslavlja ili katolicizma na islam nisu smatrani sramotom, to je tretirano više kao mudrost snalaženja u datoj situaciji. „Dokaz tome su zemljišne i rudarske knjige u kojima postoji evidencija o imenima i prezimenima iz tog doba. Tako je otac Đurađ imao decu Iliju, Pavla, Đuku i Hasana. Hasan je sin koji će preći na islam jer time stiče pravo na nasleđe i oslobođen je od džize, poreza koji se odnosio na ženidbenu desetinu. Hasan svojoj deci nadeva imena Ikonija,
Petar, Ilija i Džafer “ Samo jedan kratak tekst u jednom turskom rukopisu iz 1585. g. što ga je preveo i objavio H. Muhamed Handžić, govori nešto o tome. Između ostalog u tom rukopisu piše i ovo: Svaki jednostavno svoje ime prevede na turski jezik. Kome je bilo ime živko, prozove se Jahja, kome je bilo ime Vuk, uzme ime Kurt, a kome je bilo ime Gvozden, uzme ime Timur. Čim se prozovu muslimanskim imenima, džiza bude ukinuta” Sveštenstvo je najčešće bilo jedino pismeno stanovništvo na terenu. Neizgrađenost države i političko pravnih institucija razvili su u narodu orijentaciju na crkvu, na veru. To je snažno doprinelo poistovećivanju verskog i nacionalnog. Narod se obraćao popu za mnoga pitanja koja se odnose na nadležnost države, u slučaju sporova ili pri pismenom obraćanju državnim institucijama. Poistovećivanje verskog i nacionalnog kod Srba se posebno snažno razvilo jer je pet vekova Otomanske imperije razvilo osećaj u narodu da to nije njihova država. Ovome je doprinelo i pedeset godina samoupravne administrativne prakse nakon Drugog svetskog rata, tako da se u narodu održao slogan iz turskog doba “Država – krava muzara”. Iz ovog proizilazi uverenje da državu treba iskoristiti i pre opstruisati nego graditi vlastitim doprinosom. U Švajcarskoj bojkotuju kafić vlasnika koji nije platio porez, a kod nas se to i danas smatra “sposobnošću” ili svojevrsnim viteštvom. Dakle, poistovećivanje verskog i nacionalnog može dovesti do dezintegracionog odnosa narod – država. Suprotno tome, integracioni odnos isto tako može nastati poistovećivanjem verskog i nacionalnog. Primer za to je Bosna i Hercegovina nakon rata 1992/95. godine. Naime, kod Bošnjaka je na početku tog rata sna.no delovala teza o “muslimanskoj naciji”. Kao i Srbi i Hrvati, Bošnjaci su se na početku rata integrisali oko svoje vere i nacije jer je to kompenzovalo osećaj sigurnosti koji donosi “instinkt čopora” ili mi-identitet.
4. Religija i država
Religija i država su tokom istorije bile u odnosima saradnje i konfrontacije. Radi se o dvije administrativne institucije koje imaju svoju moć. Sukob i isprepletenost ovih moći na istorijskoj sceni možemo jasnije sagledati tek nakon pojave Rimskog carstva. U Starom zavetu je određeno da se kraljevi moraju pokoravati sveštenicima. Međutim, hrišćanstvo se vrlo brzo prilagodilo odnosima sa svetovnom vlašću tako da je početni odnos konfrontacije zamijenjen saradnjom. U istoriji su poznati slučajevi krunisanja careva od strane pape i sudelovanje cara u izboru pape. Suština pravnih i političkih odnosa između religije i države kretala se od teokratije do ateističke države. Odvajanje crkvene od svetovne vlasti smatra se jednom od tekovina zapadne demokratije. Prve škole za svetovno obrazovanje organizovala je Protestantska crkva. Danas su škole za svetovno i religijsko obrazovanje potpuno odvojene. Dva su smera približavanja religije i države:
a)fundamentalizam i
b) državna instrumentalizacija religije u političke svrhe.
Fundamentalizam nije svojstven samo za islam, susrećemo ga i u drugim religijama. Govoreći o fundamentalističkom verniku, Bronislav Malinovski kaže: “Za njega jedina religija, njegova vlastita, ne stvara probleme. Ona je Istina, cela Istina i samo Istina. Posebno, ukoliko je fundamentalist, odnosno nesposoban da shvati osnove ljudske vere, on jednostavno zanemaruje većinu religioznih pojava kao “praznoverje”, pridržavajući se svojih vlastitih pogleda kao Apsolutne Istine”. Ako se fundamentalista nađe na političkoj funkciji, on nastoji da spoji funkcije dr.ave i vere, državu tretira kao “bogom-dani” instrumenat za širenje i učvršćivanje vlastite religije. Fundamentalisti smatraju da veru trebaju posredovati milom ili silom kako bi nevjernike preobratili i izveli “na pravi put”. Za fundamentalistu su nevjernici svi oni koji ne pripadaju njegovoj veri, čak i pripadnici drugih vera. Instrumentalizacija religije u političke svrhe kao smer približavanja religije i države se najčešće prepoznaje u državama u kojima dominira jedna religija, odnosno u kojima postoji interes političkih struktura da učvrste svoj položaj tako što će demonstrirajući bliskost sa religijom pridobiti vernike kao potencijalne birače. Ukoliko ne dominira jedna religija, vladajuća birokratija ili opozicija mogu biti zainteresovane za pridobijanje naklonosti pojedinih religija na osnovu koje se razvijaju bliske veze države i religije u opciji preuzimanja i održavanja vlasti. Bilo da se radi o fundamentalizamu ili o instrumentalizaciji religije u političke svrhe, obrazovanje je izloženo direktnim intencijama. Za fundamentalistu je država
sredstvo da se religija nametne milom ili silom. On će i obrazovanje nastojati koristiti za nametanje vlastite religije drugima. “Sveti rat” se shvata kao metod kojim se milom ili silom vera nameće drugima. Obrazovanje je sredstvo da se to uradi milom. Kod onih koji religiju instrumentalizuju u političke svrhe obrazovanje se shvata kao sredstvo za pridobijanje vernika kao potencijalnih birača. Naime, politička birikratija će veronauku nastojati uvesti u svetovno obrazovanje, čak i nedemokratski, ili učiniti neki drugi ustupak crkvi ne iz verskih ubeđenja ili u korist vernika, nego u svrhu pridobijanja vernika za svoju političku opciju.
5. Klerikalizam i sekte
Klerikalizam i sekte su pojmovi kojima se u sociološkoj teoriji obično označava zloupotreba čovekove potrebe da vjeruje, korištenje misli, osećanja i akcija u svrhe koje nameću verski lideri. Naječe.će je u pitanju manipulacija vernicima. Pojam klerikalizam potiče od grčke reči “kleroein” što znači birati ždrebom a najčešće se definiše u vezi religije sa politikom. Sekta (lat. secta – trag, put, pravac, politička stranka) predstavlja skupinu vernika koji slede određeni verski pravac ili ideju koja se razlikuje u odnosu na neka pitanja u kojima se ne slaže sa izvornom religijom ili sa učenjima u većini religija. Sekte u pravilu imaju čvrstu dogmatsku orijentaciju a svojstvena im je vrlo snažna posvećenost ili predanost članova. “Sekta je razmerno mala religijska skupina. Njeni članovi obično, premda ne i beziznimno, potiču iz nižih i siromašnih klasa. Sekte često odbacuju mnoge norme i vrednosti šireg društva i zamenjuju ih verovanjima i praksom koja se neverniku ponekad čine neobičnim”. Svojstva sekti su:
a) to su malene zatvorene skupine vernika, nepristupačne onima koji nisu prošli proceduru
prijema u članstvo,
b) baziraju se na ideološkom sukobu sa društvom ili oficijelnom religijom,
c) članovi moraju poštovati strogi obrazac ponašanja,
d) nastoje ostvariti zaštitu svoga članstva,
e) ostvaruju karakteristične i intenzivne obrede.
Postoje mnoge sekte koje zadovoljavaju navedene kriterijume. Primer sekte Crnih muslimana pod imenom “Islamska nacija” koja je formirana 1930-ih godina u Detroitu, ilustruje pristup svojstven za sekte. Ova sekta veruje da su “crnci po prirodi božanski”, a da su belci inferiorni i zli. Smatrali su da će belci nakon 2000. godine biti uništeni kao i njihova vera, a da će crnci zauvijek vladati pod Alahovim vođstvom. Pri prijemu u sektu izgovarane su ritualne reči: “Od danas nadalje ti nisi više crnac. Ti si sada musliman. Sada si slobodan” Ovaj preobražaj identiteta je svojstven i drugim sektama, s tim što postoji razlika u intenzitetu. Neke sekte su i tragično završile po svoje članstvo. Poznato je više slučajeva masovnih samoubistava sekti. Sekte nastoje obrazovati svoje članstvo putem propovedi. Neke sekte imaju svoje škole ili plaćaju školovanje za decu svojih članova. Na propovedima se često nude rešenja siromaštva, zagađenja okoline, nezaposlenosti, prava na obrazovanje ili drugih civilizacijskih problema. Svome članstvu često predstavljaju smisao života, smer za akciju u budućnosti, nadu, ponos, samopoštovanje, identitet. Po Maksu Veberu sekte nastaju unutar marginalnih društvenih skupina. Društveni slojevi koji su izvan matice ekonomskog, političkog i kulturnog života imaju osećaj da su odbačeni, da su potcenjeni. Ovi ljudi su podložni delovanju raznih sekti jer u njihovoj ideologiji i organizaciji nalaze ono što u društvu nemaju. Međutim, treba imati na umu da istorija sekti pokazuje da sve sekte nisu nastale samo u siromašnim slojevima. Poznate su sekte koje okupljaju ljude srednje i više klase. Nastajanju i širenju sekti pogoduju razne krize, a posebno društvene. Škole su vrlo pogodno mesto za vrbovanje novih pripadnika
sekti, za pridobijanje mladih. Većina sekti želi ostvariti značajan uticaj na mlade i obezbediti budućnost svoje ideologije, ojačati svoju snagu. Te uticaje sekte vrše preko raznih propagandnih materijala, preko pozivanja mladih na seanse molitve, na hepeninge koji deluju privlačno i atraktivno s obzirom na zabavu i sadržaje koje nude.
6. Religija, obrazovanje i globalizacija
Religija, obrazovanje i globalizacija su danas u vrlo kompleksnom odnosu s obzirom na civilizacijsko okruženje. Naime, na prvi pogled čini se da je postojanje različitih religija prepreka globalizaciji, da nepomirljivost religija vodi u globalne civilizacijske sukobe prije nego u globalni proces pomirenja. Obrazovanje se, stoga, ispostavlja kao faktor pomirenja, kao nada i nasušna potreba. Obrazovanje za demokratiju i toleranciju, za kulturu religija i međureligijsko uvažavanje predstavlja sastavni dio procesa globalizacije. Danas se u velikom broju zemalja globalizacija doživljava kao amerikanizacija, kao prote.iranje američkih interesa ili postavljanje temelja za novu i dugotrajnu dominaciju u svetu. Tome posebno doprinosi sve snažnija dominacija engleskog jezika kao univerzalnog jezika informatike, kao službenog jezika na svetskim berzama i jezika koji se najčešće upotrebljava pri poslovnim komunikacijama. U mnogim nacijama se ova dominacija do.ivljava kao ugrožavanje nacionalnih jezika, kao gubitak identiteta. Obrazovanje je proces koji može pomoći toleranciji i pomirenju među religijama. Isto tako može pomoći da se globalizacija shvati kao proces koji nije identičan amerikanizaciji nego kao proces koji nastaje kao dostignuće novih tehnologija u prenosu informacija, kao rezultat munjevitog transfera znanja i tehnologije, kao proces u kome sve nacije imaju svoj interes.
7. Društveni sistem i religijsko obrazovanje
Religija i obrazovanje su temelji današnjih društvenih sistema u raznim državama. Pedeset godina samoupravljanja u Jugoslaviji i skoro celi vek komunizma u Rusiji pokazali su da i oficijelno uklanjanje religije sa društvene scene ne može da potisne religiozna osećanja i verovanja ljudi. Pokazalo se da procena religije na osnovu funkcionisanja religijskih institucija nije pouzdana mera za prisustvo ili odsustvo religije. Isto tako društveni sistemi koji su suprotstavljeni religiji nisu uspeli da je potisnu. Odnos društvenih sistema i religijskog obrazovanja ovde ćemo razmotriti kroz sledeća pitanja:
1) vrednosni sistemi sve više idu od religijskih ka pragmatičnim osnovama,
2) religija ima sve manje uticaja na društveni sistem i obrazovanje,
3) sa mistično-religioznih motiva čovekovo ponašanje se pomerilo ka racionalnoj osnovi.
Nije sporno da u osnovi današnjih vrednosnih sistema nalazimo snažne osnove religijskih moralnih učenja, ali je izvesno da je njihova veza sa religijom oslabila ili je prekinuta. To najbolje ilustruje učenje Maksa Vebera gde on objašnjava asketski protestantizam kao osnovu modernog kapitalizma. “Veber je verovao da asketski protestantizam sadrži seme vlastite propasti, on je podsticao zaokupljenost svetom i uspeh u ovome svetu”.
Dva su procesa koji u društvenim sistemima vode od religijskog osnova obrazovanja ka svetovnosti:
a) državni sistem vodi ka bogatstvu a bogatstvo ka napuštanju izvornog religijskog opredeljenja,
b) robotizacija i mehanizacija koje nastupaju umjesto ljudskog rada vode ka napuštanju kalvinističke ideje o predanosti pozivu i veri.
Propagirajući tezu “vreme je novac” kapitalistički sistem razvija novi vrednosni sistem u kome je sve podređeno sticanju novca, stalnom bogaćenju. Čovek više nema vremena za veru, za opredeljenost bogu i religijskim normama. Pohađanje crkve se svodi na ritualni i redak čin koji poslovni ljudi obavljaju samo simbolično i prigodno. Tako su materijalni uslovi sticanja i potrošačko društvo proizveli napuštanje religije kao svoga izvorišta. Robotizacija i mehanizacija sve više izbacuju ljude sa njihovih radnih mesta. Sofisticirane mašine proizvode brže i savršenije od čoveka. Ovo oslobađa ropski ljudski rad i time predstavlja svojevrstan progres, ali ujedno produkuje nezaposlenost. Sve veći broj nezaposlenih predstavlja veliki teret za svaki društveni sistem. Religija više nema kalvinističku osnovu za smirivanje socijalnih tenzija. Nemoguće je nezaposlenom propovijedati da nađe svoj mir u službi ili
dužnosti, u profesiji. Ovo više pogoduje nastanku sekti nego religijskom obrazovanju. Kod niza sociologa možemo naći tezu da religija ima sve manje uticaja na obrazovanje i društveni sistem. Ovaj proces se u sociologiji naziva desakralizacija. Nakon Galileja i Njutna napuštaju se neke laičko-religijske dogme o postanku sveta i o funkcionisanju svemira. Crkva je morala napustiti tezu da se Sunce okreće oko Zemlje. Uz Ajnštajnove postavke i radove Stivena Hokinga, danas se razvila teorija o “velikom prasku”, o praeksploziji kao osnovi nastanka svemira. Sve to dovodi u pitanje staro religijsko uverenje kako nadnaravne sile vladaju kosmosom. Rezultat toga je da ljudskim postupcima sve manje diriguju religiozna uverenja. Sa mistično-religioznih motiva čovekovo pona.anje se pomerilo ka racionalnom. Postoji nekoliko razloga za to da se mistično religiozno tumačenje sveta pomera ka racionalnom:
a) saznanja koje nudi moderna nauka,
b) čovek oseća da pripada društvu od čije organizacije zavisi i njegov opstanak i njegova sloboda,
c) obrazovanje širi opštu svest koja se zasniva na “etici razloga” više nego na dogmatskoj etici zasnovanoj na mističnim osnovama.
Zaključak
Zaključno o religiji kao osnovu društva i obrazovanja možemo reći da u današnjim civilizacijama, u različitim dr.avama imamo vrlo raznolik odnos prema verskom obrazovanju. U nekim zemljama je veronauka obavezna u školama, u nekim je ona fakultativan predmet a u nekima se uopšte ne praktikuje. Svojim tradicionalnim normama religija nudi moral sa nizom konkretnih uputstava za život, nudi niz etičkih maksima koje podržavaju socijalizaciju. S druge strane, poistovećivenje verskog i nacionalnog, fundamentalizam i verske sekte mogu naneti mnogo problema ljudima koji žive u multietničkim zajednicama. Pravo na obrazovanje kao i pravo na verovanje i veroispovijest, ljudska su prava koja svaka civilizacija mora poštovati jer se radi o elementarnim ljudskim pravima.
Zaključno o odnosu društvenih sistema i religijskog obrazovanja možemo reći da je danas nemoguće zamisliti budućnost društva, moderno društvo XXI veka, koje bi se vratilo izvornim religijskim dogmatskim i mističnim postavkama. Uz napredak nauke i tehnologije moderne religije su promenile niz svojih izvornih polazišta. One religije koje su se postavile fleksibilnije, koje su išle za potrebama i slobodom savremenog čoveka, uspele su da se razvijaju, da se šire. Uloga obrazovanja pri tome je prvenstveno emancipatorska. Pomeranje sa mistično religioznih na racionalne osnove moralnosti sve više postavlja obrazovanje u prvi plan. Međutim, iako oficijelne sakralne institucije nisu tako snažno prisutne u društvenim sistemima kao ranije, individualna opredeljenost vernika je snažno prisutna. Vera snažno determiniše ponašanje ljudi, snažno utiče na njihove vrednosti i formiranje vrednosnih sistema.
Opšti pristup u izučavanju ljudskog društva i to kroz njegovo pojmovno određenje, definisanje njegovog nastanka, strukture, zakonitosti i faza u njegovom razvoju, uslovio je pojavu i razvoj većeg broja teorija i pravaca. To je dovelo do obrazovanja i konstituisanja sistema opšte sociologije. Time je omogućeno izučavanje određenih društvenih pojava koje u svojoj ukupnosti i obrazuju ljudsko društvo. Izučavanje određenih društvenih pojava direktno je uticalo na nastanak i konstituisanje posebnih sociologija.
Nastankom i razvojem posebnih sociologija stvoreni su neophodno potrebni uslovi da opšta sociologija, kao teorijska nauka, postane i empirijska nauka. Tako su stvorene nužne pretpostavke da saznanja do kojih se dolazi sociološkim proučavanjem društvenih pojava mogu da posluže ne samo apstraktnim teorijskim razmatranjima o ljudskom društvu, već mogu da posluže u praktičnim društvenim aktivnostima kako bi se uticalo na uređivanje pojedinih oblasti društvenog života.
Društvo je predmet proučavanja mnogih društvenih nauka. Svaka od njih teži da prouči svoj predmet – neka područja društvenih života, odnosno pojedine pojave. Sociologija, za razliku od ostalih društvenih nauka, istražuje i opisuje društvo u njegovom jedinstvu, bez obzira što se društvo ispoljava u različitim oblicima. Socologija pokazuje da je društvo skup pojava koje nisu mehanički odvojene, već predstavljaju dijalektički skup (jedinstvo), što znači da su one medjusobno povezane makar bile i različite, pa čak i protivrečne.
Međutim, sociologija se ne bavi samo „globalnim društvom“, nego i mikro-sociološkim zanimljivim osnovnim obeležjima društvenosti. To je sve ono što čini odgovarajući način društvenog života koji stvarno žive konkretni pojedinci i grupe u odredjenom vremenu i prostoru. U tom smislu predmet socilogije nije samo „društvo“ kao nekakav izvanljudski objekat, nego pre svega „društvenost“, kao način ljudskog života.
Ogist Kont koji se smatra tvorcem sociologije, to je utoliko, što je u svom klasifikacionom sistemu nauka utvrdio mesto za jednu novu pozitivnu nauku, kojoj je dao ime sociologija i što je utvrdio koji su ciljevi te nove nauke, koja u duhu njegovog pozitivističkog shvatanja ima za zadatak ne samo da proučava društvo, već i da ga temelji na rezultatima do kojih dođe. Teoretičari društva iz doba formalnog početka sociologije bavili su se pitanjima društvenog razvoja i zalagali da se naučnim proučavanjima dođe do saznanja koja će omogućiti čoveku da efikasno utiče na pojave koje ga okružuju. Celo Kantovo delo prožima misao o redu, o društvenom jedinstvu, o podređenosti i nadređenosti, o hijerarhijskom uređenju društva.