Član
- Učlanjen(a)
- 08.10.2009
- Poruka
- 1.849
MILOŠ KOVAČEVIĆ
Miloš Kovačević rođen je 1953. u Presjedovcu, kod Uloga, u Hercegovini. Redovni je profesor za Savremeni srpski jezik, Stilistiku i Opštu lingvistiku. Predavao je na više filozofskih i filoloških fakulteta: u Sarajevu, Nikšiću, Nišu, Banjaluci, Petrinji, Kosovskoj Mitrovici, Srpskom Sarajevu, Beogradu, Kragujevcu i na Filolološkom fakultetu Rurskog univerziteta u Bohumu, u SR Njemačkoj.
Internacional Biographical Center Cambrige izabrao ga je 2001. godine za svjetskog intelektualca godine iz oblasti društvenih nauka, i uvrstio ga u 2. i 3. izdanje (za 2001. i 2002. godinu) edicije "2000 Oustandig Intelectuals of de 21st Century", dok ga je American Biographical Institute, North Carolina, USA, nominovao 2003. godine za "Hall of Fame" ("Dom slavnih"). Njegov udžbenik "Naš jezik za 6. razred osnovne škole" u izdanju sarajevske "Svjetlosti" proglašen je najboljim metodičkim djelom u BiH za 1991. godinu.
Bio je član redakcije časopisa "Riječ" (iz Nikšića) a sada je u redakciji časopisa "Srpski jezik" (Beograd), "Nova Zora" (Bileća i Gacko) i "Zbornik srpskog jezika, književnosti i umjetnosti" (Banjaluka). Član je Međunarodne akademije humanističkih i prirodnih nauka kneza Šćerbatova.
Osnovne naučne preokupacije su mu: sintaksa, prvenstveno sintaksička semantika, stilistika, i istorija srpskoga književnog jezika. Sa referatima koji obrađuju različite teme iz navedenih naučnih oblasti učestvovao na više od 50 međunarodnih i jugoslovenskih naučnih kongresa, skupova i konferencija. Do sada je uz preko 300 naučnih i stručnih radova i 16 udžbenika srpskoga jezika za osnovnu i srednju školu, objavio i sljedećih 14 knjiga:
Miloš Kovačević
PROTIV NEISTINA
O SRPSKOME JEZIKU
SRPSKI JEZIK I SRPSKI JEZICI1
Lingvista Miloš Kovačević sa delom "Srpski jezik i srpski jezici" doživeo je veliki uspeh. Da su čitaoci ženjni ogonjene i "bez uvijanja" istine o srpskom jeziku, potvrđuje činjenica da je za 20 dana prodato 1.000 primeraka ovog dela. Kovačević, jedan od najcenjenijih lingvista srpskog jezika, za naš list govori o sudbini srpskog jezika.
Ko sve danas govori srpskim jezikom i kakva je njegova budućnost?
■ Kad je Vuk Karadžić standardizovao srpski književni jezik, on je naglašavao da je to jezik svih Srba, smatrajući Srbima upravo sve one koje objedinjuje srpski jezik. A to su, po Vuku, Srbi triju (vero) zakona: "zakona grčkoga, zakona rimskoga i zakona muhamedonskoga", tj. pravoslavci, katolici i muslimani koji govore štokavskim dijalektom. Vremenom su se jezički jedinstveni Srbi razdelili u tri nacije prema veri, ali nisu promenili jezik. Svi oni i dalje govore srpskim jezikom, ali svi neće da ga zovu srpskim. Hrvati su ga promenili u "hrvatski", Crnogorci u "crnogorski", a muslimani Bošnjaci u "bosanski". Naučno gledano, srpskim jezikom danas, osim Srba, govore i svi oni koji upotrebljavaju "hrvatski standardni jezik", "bosanski standardni jezik" i "crnogorski standardni jezik".
Da li izmenom imena srpskog jezika u hrvatski, bošnjački ili crnogorski, srpski jezik postaje manje svoj?
■ Lingvistika ima jasne kriterijume šta se može, a šta ne može, smatrati posebnim jezikom. Među te kriterijume spadaju podudarnost u gramatičkoj strukturi jezika (da li npr. isti broj padeža, glagolskih oblika i sl.) zatim da li je poreklo jezika isto (da li im je osnovica ista) i kolika je razumljivost među govornicima razmatranih jezika. Prema svim tim kriterijumima, ni "hrvatski", ni "bosanski" ni "crnogorski" ne mogu biti posebni jezici različiti od srpskog. Oni predstavljaju samo preimenovani Vukov (ski) srpski književni jezik. Ako se, dakle, primene naučni lingvistički kriterijumi preimenovanjem srpskog jezika, bez obzira na njihov broj, srpski jezik ne postaje manje srpski. On i dalje ostaje celinom srpski jezik, samo sad pod različitim političkim imenima.
Činjenica je da su Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci preuzeli srpski jezik. Zašto ga zovu svojim imenom?
■ Nacionalna "neiživljenost" i naučna "nezrelost" jedini su razlozi zašto Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci neće da upotrebljavaju srpsko ime za srpski književni jezik, nego ga hoće pod nesrpskim imenima. Oni, očigledno, smatraju da je dovoljno srpski jezik preimenovati pa da on više ne bude srpski, nego nekakav "bosanski" ili "crnogorski". Oni takođe smatraju da svaka nacija, pa i ona koja se formira sredinom ili krajem 20. veka mora imati svoj poseban jezik. Znači li to da te nacije pre toga nisu imale nikakvog standardnog ili književnog jezika, da su bile književno "nepismene"?! A poznato je onome ko je u školu išao da tolike velike nacije nemaju svog imena u nazivu jezika, kao npr. Amerikanci, Meksikanci, Brazilci, Austrraliijanci i mnogi drugi. Jesu li ti narodi manje narodi od Crnogoraca, Hrvata ili Bošnjaka zato što jezik kojim se služe nisu nacionalno imenovali?
Da li postoji bošnjački jezik i šta ga odlikuje?
■ "Bošnjački/bosanski" jezik ne postoji ni prema jednom naučnom kriterijumu. On postoji samo kao fikcija na nivou političke etikete. Oni koji smatraju da on postoji morali bi podastreti bar jedan relevantan kriterijum koji bi potvrdio njegov identitet. Ligvinstika, izuzmemo li onu politikansku, nijedan takav kritrijum do sada nije iznedrila. Svi koji misle da bošnjački jezik postoji, prema istom kriterijumu mogu tvrditi da postoji "konjički", "mostarski", "fojnički", "zenički" i mnogi drugi "jezici", koji su istovetni sa bošnjačkim/bosanskim jezikom prema bilo kom kriterijumu jezičkog identiteta.
Kako komentarišete činjenicu da će u crnogorski jezik biti uvedena dva nova slova?
■ Umekšano "š" i umekšano "ž" jesu glasovi srpskog jezika koji nisu foneme. Jos je Vuk Kardžić primetio i u svom "Srpskom rječniku" is 1818. zapisao da u govoru ima više glasova nego u književnom srpskom jeziku, i tu je pomenuo i umekšano "š" i umekšano "ž", smatrajući da oni ne mogu dobiti status "književnih glasova" jer nemaju razlikovanu funkciju. To će reći da nigde zamena "š" ili "ž" ne dovodi do promene značenja reči. Uvođenjem tih glasova u tzv. crnogorski jezik crnogorski lingvisti pokazuju da ne znaju ni elementarne pojmove iz fonologije i standardologije. Zato taj njihov potez i izaziva samo naučno posprdne komentare i služi za pravljenje viceva i formiranje "montenegristike" nasuprot elementarnim lingvističkim načelima. Uza sve to, ne treba zaboraviti da dati umekšani glasovi nisu crnogorska ekskluzivnost, njih imaju i hercegovački govori, tako da su i njih Crnogorci uzeli iz srpskog narodnog jezika.
A šta je sa hrvatskim jezikom?
■ Hrvati svakako imaju svoj jezik, ali on nije onaj koji oni nazivaju "hrvatski književni jezik". Za razliku od toga Vukov(sk)og i jezika koji su preuzeli od Srba, Hrvati imaju svoj jezik, a to je čakavski jezik. Svi čakavci su uvek bili Hrvati, samo što oni nisu unapredili u rang standarnog jezika svoj čakavski jezik, iako su na njemu stvarali literaturu. Oni su za svoj književni jezik odabrali Vukov(sk)i srpski jezik, koji i danas upotrebljavaju, ali koji ne žele nazvati srpskim imenom. Hrvatski čakavski jezik star je taman koliko i srpski štokavski. Nije, dakle, problem u starosti, nego je problem u društvenom statusu njihovog čakavskog i srpskog štokavskog: čakavski nikad nije standardizovan, a štokavski jeste.
Razgovarala Sanda Desnic
Ljudi govore 2/3
JEZIČKE KARIKATURE U SRPSKOM KOMŠILUKU
Skandal sa vaskrsavanjem kovanice "srpskohrvatski jezik" na stranicama udžbenika za osmi razred osnovne škole, stručnjak za savremeni srpski jezik i opštu lingvistiku Miloš Kovačević okarakterisao je kao najgrublje kršenje Ustava Srbije.
Ali više od ovog pravnog osporavanja, profesor Kovačević objašnjava i nenaučno utemeljenje naziva koji je ponovo na volšeban način osvanuo u knjigama za srpske osnovce. Osim što se sa autorom udžbenika i predstavnicima Nacionalno prosvetnog saveta aktivno uključio u javnu polemiku, ugledni profesor Univerziteta u Beogradu u intervjuu za "Vesti" objašnjava i zašto su hrvatski, bošnjački ili crnogorski tek varijanta srpskog književnog jezika, koju je ustanovio Vuk Stefanović Karadžić.
Da li je vama poznato kako je uopšte došlo do toga da se u srpskom udžbeniku izbegne naziv srpski jezik?
■ U udžbeniku srpskog jezika za 8. razred Duške Klikovac, u lekciji "Mesto srpskog jezika među drugim slovenskim jezicima", na spisku južnoslovenskih jezika zajedno sa srpskim jezikom, našli su se i hrvatski i bošnjački (bosanski) jezik. Zavod za unapređenje vaspitanja i obrazovanja kao stručno telo za konačnu ocenu udžbenika, zatražio je od Odbora za standardizaciju srpskog jezika tumačenje statusa "hrvatskog" i posebno "bošnjačkog/bosanskog" jezika. Odgovor je bio da to nisu posebni jezici, nego varijante istog srpskog jezika, koje se kod Hrvata i Bošnjaka tako zovu, i da ne mogu imati ravnopravan status sa srpskim književnim jezikom.
Šta se dalje dešavalo?
■ Zavod za udžbenike je kao izdavač zatražio od autorke da tekst popravi u skladu s datom preporukom Odbora. I šta se dalje desilo, kako je autorka dopisala novi tekst u kome je izbacila i srpski, i hrvatski, i bošnjački, a stavila samo srpskohrvatski, očito znaju samo članovi Nacionalnog prosvetnog saveta, koji su nakon diskusije prihvatili dati udžbenik s izbačenim imenom srpskog, a ubačenim imenom srpskohrvatskog jezika!
Deca u Sandžaku uče bošnjački, sada se normira crnogorski, koliko ti "novi" jezici imaju uporište u lingivistici, a koliko su proizvod politike?
■ Bosanski, kako ga muslimani zovu, ili bošnjački kako mu neki Srbi tepaju, kao ni crnogorski, ni hrvatski, nisu niti po jednom naučnom kriterijumu mogu biti posebni književni jezici. To su samo varijante srpskog Vukov(sk)og književnog jezika. Srpski jezik je, dakle, policentričan jezik, baš kao nemački, francuski, španski ili engleski, na primer. To znači da je prema svim kriterijumima koji jedan jezik čine posebnim jezikom (a to je kriterijum razumljivosti, jezičke strukture i dijalekatske osnovice) on jedan jezik, koji ima neke specifičnosti u upotrebi u različitim državama, ali koje ne ukidaju njegovu razumljivost. To je, dakle, jedan jezik sa više centara u kojima se veštački normom žele napraviti što veće razlike u njegovoj upotrebi. Zato je srpski lingvistički, odnosno jezik koji se može naučno potvrditi, dok su bošnjački, hrvatski i crnogorski samo politički jezici. To su jezici koji nemaju uporišta u nauci, i svaka nova politička garnitura može ih promeniti, baš kako ih je i "ustoličila".
Ako sam vas dobro razumela, smatrate da je sadašnji hrvatski jezik samo varijanta srpskog?
■ Poznato je da su svi Srbi štokavci. Vuk je tvrdio da su i svi štokavci Srbi, tj. da nema nikoga ko je štokavac a da nije Srbin po jeziku. Zato je Vuk sav štokavski smatrao srpskim, dok je čakavski smatrao hrvatskim, a kajkavski slovenačkim. No, Hrvati nisu hteli razvijati čakavski kao svoj književni jezik, nego su — kako je Ljudevit Gaj, tvorac književnog jezika u Hrvata navodio — "prigrlili srpski jezik" i za to bili Srbima zahvalni. Istorijski, dakle, Hrvati imaju svoj jezik, to je čakavski. Ali današnji jezik koji oni nazivaju "hrvatski" samo je varijanta srpskog književnog jezika čiji je tvorac Vuk Karadžić. Prema tome, u smislu u kome postoji npr. nemački književni jezik, ili ruski književni jezik, ili francuski, ili srpski, zaista ne postoji "hrvatski", niti "bošnjački", niti "crnogorski književni jezik".
Vaša koleginica iz Hrvatske Snježana Kordić smatra da su hrvatski i srpski jedan jezik, ali tamo nailazi na otpor ne samo šire, već i stručne javnosti?
■ Nije Snežana Kordić jedina od hrvatskih lingvista što tvrdi da su srpski i hrvatski isti jezik. To je, na primer, pre nekoliko godina pisao u "Slobodnoj Dalmaciji" i poznati hrvatski lingvist Ivo Pranjković, onaj što je sad koautor gramatike crnogorskog jezika. Snežana Kordić navodi sve argumente za svoju tvrdnju o nepostojanju hrvatskog jezika kao posebnog. Zbog toga je ona u Hrvatskoj postala persona non grata! Ona tvrdi da postoji samo srpskohrvatski jezik i da bi ga trebalo vratiti u svim državama koje su srpskohrvatski imale kao službeni jezik u bivšoj SFRJ. Za to danas nema ne samo političke volje, već ni argumenata koji bi osporili srpski jezik. Jer, srpski jezik je prethodio srpskohrvatskom, pa je srpskohrvatski, ponavljam, samo preimenovani Vukov srpski književni jezik. Dakle, i srpskohrvatski je u istoj ravni sa današnjim političkim jezicima — bošnjačkim, hrvatskim i crnogorskim.
Šta mislite kako bi odreagovao Njegoš kada bi mu saopštili da je "Gorski vijenac" pisao na crnogorskom, a ne na srpskom?
■ A šta bi rekao. Verovatno: "U pamet se Crnogorci, ako je još imate!"
MARKETING VAŽNIJI OD ISTINE
Koliko je srpski jezik izgubio bitku na međunarodnom terenu, pošto na nekim fakultetima više nema katedre za srpski, već samo za hrvatski jezik?
Država Srbija vrlo malo ulaže u međunarodnu promociju srpskog jezika. Dok je učena Evropa 19. veka bila oduševljena srpskim jezikom, današnja Evropa polako počinje i da zaboravlja šta je to srpski jezik. Hrvati ulažu mnogo više da bi dokazali da je hrvatski poseban jezik, da bi se za hrvatsko ime jezika više znalo nego za srpsko. A danas je sve marketing. Ko vas za istinu pita? Bojim se da će Srbi prekasno to shvatiti!
NAJPOPULARNIJI SRBIN U NEMAČKOJ
• Dr Miloš Kovačević (57) je Srbin rodom iz Bosne i Hercegovine (Presjedovac kod Uloga).
• Studirao je i doktorirao u Sarajevu, a njegova pedagoška karijera odvela ga je u više univerzitetskih gradova gde
je predavao na katedri za lingvistiku (Sarajevo, Beograd, Niš, Banjaluka, Srpsko Sarajevo, Kragujevac,
Rurski univerzitet u Bohumu — Nemačka).
• Svojevremeno je izabran za najpopularnijeg Srbina u Nemačkoj, jer se aktivno uključio u mirenje četnika i
partizana.
• Intenzivno se bavi istorijom i odbranom srpskog jezika o čemu svedoče i naslovi: "Srpski jezik i srpski jezici",
"Protiv neistina o srpskom jeziku", "Srpski kao većinski i manjinski jezik u Srbiji".
• Sa suprugom Dobricom, profesorkom srpskog jezika, ima ćerke Oliveru i Danku.
J. Arsenović
foto: V. Sekulić
izvor:riznicasrpska
Prof. dr Miloš Kovačević:
Miloš Kovačević
Odnos srpskoga jezika i njegovog pisma
prema manjinskim jezicima i njihovim pismima
Simpozijum o ćirilici 2007: Obaveze u školstvu, struci i pravopisu u vezi sa srpskim jezikom i njegovim pismom posle donošenja novog Ustava Republike Srbije (Filologija i lingvistika)
Svako neupućen u ono što se sa srpskim jezikom i njegovim pismom događa sigurno bi se zapitao šta to specifično može podrazumijevati tema o odnosu srpskog jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovim pismima, a da to istovremeno ne podrazumijeva i tema o odnosu bilo kog drugog većinskog jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovimpismima. Za Srbe, srpski jezik i srpsku ćirilicu najbolje bi i bilo da nikakve izuzetke takav odnos ne podrazumijeva, jer ono što važi za druge jezike i njihova pisma normalno bi bilo očekivati da važi i za srpski jezik i njegovo pismo. Ali, na žalost, ono što je normalno za druge jezike i njihova pisma za srpski jezik i srpsku ćirilicu kao njegovo pismo, očigledno, nije.
Odnos i srpskih i nesrpskih filologa prema srpskome jeziku često (kad se o srpskim radi) a po pravilu (kad se radi o nesrpskim) ne počiva na opšteprihvaćenim naučnim kriterijumima. Naime, sve što je nasuprotno drugim standardnim jezicima, što je neprimenjivo na druge književne jezike1, konstatovano je već u literaturi (v. npr.: Kovačević 1999; 2003; Milosavljević 2003), događalo se a i dalje se događa srpskom književnom jeziku.
Opštepoznato je da je srpski književni jezik ovakav kakvog ga znamo i imamo stvorio Vuk Stefanović Karadžić, i to za sve jezičkim kriterijumom objedinjene Srbe: i Srbe „grčkoga“ i Srbe „rimskoga“ i Srbe „muhamedanskoga zakona“, tj. vjere. Ali u talasu jugoslovenstva, a potom i u zanosu bratstva i jedinstva, Vukov(ski) srpski književni jezik dobio je, uz srpski pristanak, mimo svake naučne lingvističke logike, složeničko ime srpskohrvatski, ne zbog toga što je on (etno)lingvistički i hrvatski, nego zbog toga što su ga kao svoj književni jezik, kako bi to rekao otac ilirskog pokreta Ljudevit Gaj, „prigrlili“ i Hrvati. Prihvatanje tog složeničkog naziva nametalo je i ukorjenjivalo privid o ravnopravnom srpskom i hrvatskom učešću u datome jeziku. Istovremeno taj je naziv zatamnjivao istinu da je u njemu hrvatski dio bez sadržaja, jer je srpskohrvatski jednostavno bio i ostao samo preimenovani srpski književni jezik. (O odnosu srpskog i srpskohrvatskog jezika v. u posebnom radu: Kovačević 2007). Ako je – a jeste – srpskohrvatski preimenovani srpski, onda današnji srpski književni jezik predstavlja vraćanje njegovom imenu prije preimenovanja u srpskohrvatski, ili iz drukčije perspektive posmatrano, predstavlja dezimenovanje srpskohrvatskog, uz zadržavanje istog obima i sadržaja. Današnji srpski književni jezik, za razliku od srpskohrvatskog, imenom naglašava etnolingvističku istinu – da je to i etnički i lingvistički izvorno srpski jezik. To, međutim, ne znači da je on i upotrebno isključivo srpski jezik, odnosno da se njime samo Srbi služe. Srpski jezik spada u onu ne tako brojnu, ali zato vrlo prepoznatljivu grupu svjetskih jezika kojim se koristi veći broj naroda i/ili država, kakvi su, na primjer, engleski, njemački, španski i portugalski, da samo njih pomenemo. Niko u svijetu ne spori etnolingvističku jednost a upotrebnu višestrukost tih jezika: oni etnolingvistički pripadaju jednome, a upotrebno većem broju naroda. Sadržaj i opseg pojma njemački ili engleski jezik, uzmimo samo njih za primjer, danas niko ne vezuje samo za teritoriju Njemačke ili Engleske. Osim što je njemački jezik književni jezik u Njemačkoj, on je takođe, pod istim imenom, književni jezik i u Austriji, i dijelu Švajcarske i u Luksemburgu i u Lihtenštajnu.Njemački kao književni jezik ne upotrebljavaju, dakle, samo Nijemci nego i Austrijanci i dio Švajcaraca i Luksemburžani, i Lihtenštajnci. Svi oni ga smatraju svojim književnim jezikom, i svi ga zovu njemački jezik. Engleski još bjelodanije potvrđuje njemački primjer: njim se govori u desetinama zemalja svijeta mimo Engleske, ali se u svima njima on zove engleski jezik. Upotreba njemačkog ili engleskog jezika u različitim zemljama i kod različitih naroda dovela je do nužne varijantizacije tih jezika. Ali bez obzira na varijantnost realizacije, kriterijumi istosti gramatičke strukture, iste genetskog ishodišta i razumljivosti (tj. mogućnosti nesmetanog sporazumijevanja) kao osnovni lingvistički kriterijumi identiteta jezika, pokazuju da je u pitanju jedan njemački, odnosno jedan engleski jezik. A ta „jednost“, bez obzira na pokatkad velike varijantske, posebno leksičke, razlike, odražena je i istim, istorijski i etnički zadatim, imenom (njemačkog, odnosno engleskog) jezika. Engleski, odnosno njemački jeste jedan lingvistički jezik po tome što ima jednu (istu) gramatičku strukturu, i po tome što se svi koji ga upotrebljavaju lako međusobno na njemu sporazumijevaju. Upotrebno se, međutim, ti jezici ne ostvaruju kao u svemu podudarni u svim državama, odnosno kod svih naroda koji ih koriste za svoj književni (standardni) jezik. Zbog toga se oni u lingvistici i smatraju policentričnim jezicima. Policentrični jezik se definiše kao „jezik s nekoliko nacionalnih standardnih varijanata, koje se doduše u pojedinim tačkama međusobno razlikuju, ali ne toliko jako da bi mogle konstituisati posebne jezike, npr. engleski (britanski, američki, australijski itd. standardni engleski), nemački (nemački, austrijski, švajcarski standardni nemački), portugalski (portugalski, brazilski standardni portugalski)" (Glik 2000:472).
Naučno je sa njemačkom i engleskom jezikom gotovo podudaran srpski jezik. Naime, ni on se ne ostvaruje samo u jednoj državi niti samo kod jednog naroda. Ni na početku svoje standardizacije srpski jezik nije bio jezik koji je stvoren samo za Srbiju, nego je to bio jezik koji je Vuk Stef. Karadžić standardizovao za sve Srbe „bez razlike vjerozakona i mjesta stanovanja“. Zato on i jeste nazvan srpski, a ne, na primjer, srbijanski jezik. Vremenom svi Vukovi Srbi (a Vuk je, podsjetimo se, Srbima smatrao i Srbe grčkoga, i Srbe rimskoga, i Srbe turskoga „zakona“) nisu ostali Srbi nego su neki prevedeni u druge narode (Hrvate, Crnogorce i Muslimane, odnosno Bošnjake), a ni sve zemlje u kojima su Srbi živjeli ili žive nisu u postvukovom periodu objedinjene u jednu srpsku državu. Tako danas Vukov(sk)i srpski jezik kao književni jezik ne upotrebljavaju samo Srbi, nego i Hrvati, Crnogorci i Muslimani (koji sebe nacionalno preimenovaše u posljednjem desetljeću XX vijeka u Bošnjake). Srpski Vukov(sk)i književni jezik, prema tome, jeste književni jezik i Srba, i Hrvata, i Crnogoraca, i Muslimana (Bošnjaka), i upotrebljava se ne samo u Srbiji i Republici Srpskoj, nego i u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Upotrebljava se, dakle, poput njemačkog ili engleskog jezika, i kod više naroda i u više država.
Njegova gramatička struktura je, bez obzira na sve te različite nacionalne i teritorijalne upotrebe, ista, tako da je on na strukturnom planu i dalje jedan jezik. Uz strukturnu istost srpski jezik je i na komunikativnom planu (na planu razumljivosti njegovih govornika) takođe jedan jezik. Ali on je, zbog svoje nacionalne i teritorijalne „nekompaktnosti“ nužno varijantno raslojen jezik. On se ostvaruje u više varijanata, između kojih su najprepoznatljivije hrvatska i muslimanska, odnosno zagrebačka i sarajevska varijanta srpskoga književnog jezika. Savremeni srpski je, dakle, jedan standardno policentričan i varijantski raslojen jezik. (O srpskom jeziku i njegovim varijantama govorimo iscrpnije u posebnom radu: Kovačević 2007a).
Po svemu tome slučaj srpskoga jezika prije je podudaran negoli različit od pomenutih slučajeva njemačkoga i engleskoga jezika. Zato se on, s obzirom na strukturnu istost, a varijantsku raslojenost ostvaruje i kao srpski jezik i kao srpski jezici (Kovačević 2003). Čak i više negoli njemački i engleski jezik. Više, zato što su se njegove varijante, za razliku od varijanata njemačkog i engleskog jezika, imenom od njega „distancirale“. Tako je hrvatska ili zagrebačka varijanta srpskoga jezika politički preimenovana u hrvatski književni jezik, a muslimanska ili sarajevska varijanta u bošnjački/bosanski književni jezik. Novi Ustav Crne Gore konstatovao je čak i „ostojanje“ crnogorskog jezika. Upravo u toj nepodudarnosti naziva varijanata kao kohiponima i jezika kao hiperonima srpski jezik se i razlikuje od drugih policentričnih jezika. Razlika se, dakle, ne tiče lingvističke niti etničke suštine srpskoga jezika, nego prije svega političkog čina njegovog preimenovanja. A taj (politički) čin preimenovanja srpskoga Vukov(sk)og književnog jezika u tzv. hrvatski, bošnjački/bosanski ili pak crnogorski jezik nalazi svoje uporište u analognom slučaju iz bliske istorije srpskoga jezika: u slučaju preimenovanja srpskoga u srpskohrvatski književni jezik.
I strukturni, i genetski i komunikativni kriterijum – a to su tri jedina lingvistički i sociolingvistički relevantna kriterijuma u određenju identiteta jednoga jezika – jasno i nedvosmisleno pokazuju da se u slučaju ovih imenom različitih „jezika“ ne može govoriti o posebnim standardnim ili književnim jezicima, nego isključivo o varijantama lingvistički jednog te istog jezika – srpskog.
Neimenovanjem varijanata u „jezike“ – kako je urađeno u slučaju hrvatske, bošnjačke i crnogorske varijante srpskoga jezika – može dovesti, a i dovodi, do nevjerovatnog naučnog apsurda – da se jedan te isti lingvistički jezik u istoj državi može javiti i kao većinski i kao manjinski. Najreprezentativniji primer tome daje a ko bi drugi nego Republika Srbija, sa naučnom inkompatibilnosti odredaba o jeziku u njenom ustavu i njenom Zakonu o pravima manjina. U novousvojenom Ustavu Srbije, u članu 10, naime stoji da su„u Republici Srbiji u službenoj upotrebi srpski jezik i ćiriličko pismo“ i da se „službena upotreba drugih jezika i pisama uređuje zakonom, na osnovu Ustava“. Srpski jezik je, po Ustavu, u Srbiji, budući jedini službeni, normalno većinski jezik.
A koji su manjinski jezici u Srbiji? O tome je javnost na gotovo pola godine prije usvajanja Ustava Srbije obavijestio ministar za manjinska prava u Vladi Srbije. Tako je TANJUG preneo vijest da je „ministar SCG za ljudska i manjinska prava Rasim Ljajić potvrdio daće od 1. juna [2006] albanski, bugarski, bosanski (sic!), mađarski, romski, rumunski, rusinski, slovački, ukrajinski i hrvatski jezik (sic!) biti proglašeni za regionalne i manjinske jezike u Srbiji, dok će u Crnoj Gori takav status dobiti albanski i romski", a sve u skladu s Poveljom Saveta Evrope o regionalnim i manjinskim jezicima, koju je SCG potpisala prošlog decembra"2. U deset manjinskih jezika ubrojani su, kako se vidi, i „bosanski" i „hrvatski jezik", i to zbog toga što u Srbiji postoji hrvatska i muslimanska („bošnjačka“) nacionalna manjina. Budući da je Državna zajednica Srbija i Crna Gora, odnosno Srbija kao pravna nasljednica njenih državnih dogovora i obaveza, potpisnica „Povelje Saveta Evrope o regionalnim i manjinskim jezicima“ više je nego logično da ona na svojoj teritoriji priznaje i poštuje prava svojih nacionalnih manjina na njihove (manjinske) jezike. Među deset navedenih osam su nesporno manjinski jezici. A da li su to i „bosanski“ i „hrvatski“? Vidjeli smo da oni nisu posebni standardni jezici ni po jednom relevantnom lingvističkom ili pravnom naučnom kriterijumu. Jedino ako takav kriterijum ne vaspostavlja navedena Povelja Saveta Evrope? U toj povelji, međutim, kao da se najeksplicitnije odslikavaju lingvističke i pravne istine o nepostojanju „bosanskog“ ili „hrvatskog“ kao posebnih književnih jezika. Jer, u toj povelji, donesenoj u Strazburu 1992. godine, doslovice se kaže: „Regionalni jezici ili jezici manjina znače jezike...koji su različiti od zvaničnog jezika te države; ovo ne uključuje dijalekte zvaničnog jezika države, niti jezike migranata“ (Deo 1, Opšte odredbe, član 1, Definicija) (Vesić 2005:12). Je li to čitala srpska vlada kad je donosila datu odluku? Je li konsultovala lingviste ili je sama zaključila da su tzv. bosanski ihrvatski, koje je svrstala među manjinske jezike, lingvistički različiti od srpskog kao „zvaničnog jezika države“ (kako se to u strazburškoj povelji kaže). Dati je primer najbolji pokazatelj koliko politika može ništiti rezultate nauke, i to baš u nacionalno vrlo bitnim pitanjima.
Tako se, kakvog li apsurda, u samoj Srbiji srpski jezik javlja i kao većinski i kao manjinski jezik. (O srpskom kao većinskom i manjinskom jeziku pisali smo iscrpnije u: Kovačević 2006). Istina, on se kao većinski imenuje srpskim imenom – zove se srpski književni jezik, dok se kao manjinski imenuje nesrpskim imenima – zove se „bosanski“ i „hrvatski književni jezik“. Ta preimenovanja nemaju nikakvog naučnog – ni lingvističkog ni pravnog – uporišta, pa, sljedstveno tome, i ne mogu negirati srpski karakter nesrpski imenovanih varijanata srpskoga jezika, koje su samo zbog tog (nesrpskog) imena proglašene posebnim „manjinskim" jezicima.
Samim tim što se srpski jezik u Srbiji – istina pod različitim imenima – javlja i kao većinski i kao manjinski, normalno je bilo očekivati da se manjine neće uplitati u politiku onog dijela srpskog jezika koji je Ustavom Srbije imenovan srpskim i koji ima status većinskog. Jer hrvatska i bošnjačka manjina su, proglašenjem srpskog manjinskim „hrvatskim“ i „bosanskim“, dobile potpunu slobodu da u jednom i u drugom „manjinskom“ preimenovanom srpskom jeziku, bukvalno rečeno, rade šta im je volja bez mogućnosti da na to ikakvog uticaja ima srpska jezička politika. Ali njima kao da to nije bilo dovoljno. Njimaili pak (i) onim Srbima koji govore i djeluju u njihovo ime? Oni žele da imaju uticaj i na većinski srpski, i na onaj srpski što se srpskim zove, što je Ustavom Srbije proglašen službenim, dakle i većinskim, jezikom u Srbiji. Oni ne bi da se slože s ustavnim određenjem službenog pisma za srpski jezik kao većinski. I oni to svoje neslaganje upućuju posredstvom Venecijanske komisije.
Tako nas Slobodan Antonić obavještava da je Venecijanska komisija već citirani član 10. Ustava Srbije, u kome se propisuje službena upotreba srpskog jezika i ćiriličkog pisma, kritikovala na sljedeći način: „Upadljivo je da u poređenju sa Ustavom iz 1990. godine postoji umanjenje zaštite prava na jezik manjina, jer je u članu 8. tog ustava izričito bilo predviđeno da je latinično pismo takođe u službenoj upotrebi na način utvrđen zakonom . Kako proizlazi iz člana 14, 18.2, i 75. do 81. Ustava, jasna je namera zakonodavca da se prava manjina zaštite na ustavnom nivou. Stoga Venecijanskoj komisiji nije jasno iz kojih razloga se zakonom zaštićena upotreba latiničnog pisma, koje većina manjina radije koristi, više ne spominje izričito u Ustavu. To je još više začuđujuće jer se prema članu 20.2. Ustava „dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava ne može umanjivati“. (Antonić 2007: 18). Ovu primjedbu Venecijanske komisije detaljno i višeaspektno je izanalizirao S. Antonić, tako da je teško toj analizi bilo šta dodati. Zbog toga ćemo ovdje samo prenijeti njene temeljne postavke. Sažimajuću kritiku upućenu piscima srpskog Ustava na to da „Venecijanska komisija zna da nacionalne manjine u Srbiji više vole da srpski pišu ili čitaju latinicom nego ćirilicom“, S. Antonić primjećuje da je „paradoks u tome što je reč o odredbi koja reguliše službenu upotrebu srpskog jezika. Član 10. ne kaže da će se od sada mađarski jezik u službenoj upotrebi u Srbiji pisati ćirilicom ili da će se bugarski jezik u službenoj upotrebi u Srbiji pisati latinicom. Ne, on samo reguliše kako će se službeno koristi srpski jezik. Najjednostavnije pitanje koje se postavljajeste – kakve veze imaju nacionalne manjine sa odlukom kojim će se pismom službeno koristiti Srbi u državi Srbiji? I na koji način to uopšte zadire u bilo kakvo njihovo ranije pravo? I kakvo je uopšte to novo, najnovije i samo na primeru Srbije proglašenomanjinsko pravo 'da se radije koristi latiničnim pismom' prilikom pisanja ili čitanja srpskog jezika? Možda treba Venecijansku komisiju predložiti za neku nagradu, pošto je otkrila jedno, zbilja do sada nikada nezahtevano i nikada neupražnjavano pravo – pravo etničke manjine ne samo da traži da država sa njom saobraća na njenom jeziku, već i da zahteva da država sa svojim građanima koji pripadaju etničkoj većini saobraća na pismu koje više odgovara etničkim manjinama!“ (Antonić 2007:18). „Da li se – nastavlja pitanjima Antonić – ovde neko šali ili se stvarno misli ozbiljno? Da li Venecijanska komisija stvarno misli da je to argument? Da li oni stvarno misle da Srbi treba da pređu na latinicu kako ne bi povredili pravo etničkih manjina da se srpski piše latinicom? „ (Antonić 2007:19).
Na sva ta pitanja Antonić pronalazi jedan, ali nedvosmisleno tačan odgovor. „Naravno da – odgovara Antonić – ovde nije reč o etničkim manjinama. Jer, ako se država Mađaru iz Subotice obraća na mađarskom, njega zaista nije previše briga kako će se ona obraćati Srbinu iz Beograda. Ali, nekome jeste jako stalo. Nekoga izgleda veoma brine što srpska država pokušava da zaštiti od ubrzanog izumiranja pismo koje je deo srpskog nacionalnog identiteta. Neko bi izgleda jako voleo da Srbi što pre pređu na latinicu i tako se 'konačno oslobode svoje prošlosti'. Neko izgleda hoće da promeni srpski identitet i od Srba napravi 'Evro-Srbe'. Neko izgleda baš ne voli ćirilicu. Pa onda čini da i Venecijanska komisija – koja, naravno ne sme da pokažetu nesklonost – počinje da se koristi čudnim argumentima i da ispada neozbiljna u očima ozbiljnih ljudi. Ali, ko je to? Ko to čini neozbiljnom i nestručnom Venecijansku komisiju? Odgovor je jednostavan – njeni informatori. Njeni ovdašnji ljudi od poverenja, uglednici od kojih se uvek traži da neupućenim stranim stručnjacima daju 'politički kontekst informacija iz Srbije'. Te 'osobe od poverenja', ti 'uglednici', jesu izgleda stvarni subjekti prava oko kojih se brine Venecijanska komisija u svojim primedbama na Član 10. Ustava. Jer, zaista, ne smeta ćirilica iz tog člana Mađaru iz Sente ili Subotice. Ona smeta našem informatoru, našem ugledniku. On ne voli ćirilicu. On ima problem sa njom. Ćirilica je za njega 'tako primitivna', 'balkanska', 'zaostala'. Njegovo pravo je povređeno. Zapravo, ono što je povređeno jeste njegovo skorojevićstvo. I njegova – mržnja. Nije mu dovoljno što je 90 posto TV programa, 90 posto novina i časopisa, 90 odsto uličnih napisa i 105 odsto reklama pisano latinicom. Ne, on mrzi što uopšte mora da gleda i tih 10 odsto ćirilice. On mrzi da vidi bilo šta ispisano tim „primitivnim“ pismom. On pati kad god vidi i jedno jedino F ili Ž, Š ili D – ta grozna slova koja podsećaju na fenjere, žabe ili tarabe slovenskih seljaka i ratnika. Jer, ta strašna slova samo su znak da njegov posao nije baš sasvim gotov. I on se strašno brine da će ovaj jadni – a on bi rekao „patetični – pokušaj iz člana 10 Ustava da se sačuva bar nešto od pisma naših očeva i majki možda i uspeti. Jer, možda se stvarno desi ono najgore, pa Srbi do kraja ove decenije i ne zaborave ćirilicu? Možda njega, beogradskog i novosadskog Evropljanina do kraja njegovog dragocenog života nastave da progone te utvare, ta grozna slova – iskrsavajući tu i tamo, ovde i onde, kad im se ne nada, podsećajući ga na sve što ne voli, na sve što se trudio da uništi, na sve što je progonio sa strašću, ali sistematski, mudro, računajući na poslovičnu nebrigu i plitkoću pameti čitavog jednog naroda. I čitave njegove elite“. (Antonić 2007:19).
Tako protiv srpske ćirilice nisu Evropljani u Venecijanskoj komisiji, nisu ni manjine na koje se oni pozivaju, nego „podobni“ Srbi koji koriste i manjine i Evropljane da bi pripomogli rasparčavanju ne samo srpskoga jezika. Jer ako su takvi uspjeli da ubijede srpsku Vladu da srpski u državi Srbiji prizna kao manjinski jezik pod nesrpskim imenima, teško je očekivati da neće uspjeti ubijediti neobaviještene i nezainteresovane Evropljane kako je Srbima bolje bez ćirilice. Jer, ćirilica jeste „stožerna vertikala srpskog duhovnog, kulturnog i istorijskog identiteta“ (Slovo 1998), odbrana ćirilice istovremeno je i odbrana srpskoga jezika. To kritičari i srpskog jezika i srpske ćirilice odlično znaju. (Up. kritiku sličnog „proevropskog“ a zapravo antisrpskog razmišljanja o upotrebi ćirilice u Republici Srpskoj u: Kovačević 2005: 129-133). Velika je srpska nesreća što su ti kritičari iz srpskih redova, i što su politički vrlo uticajni. Jer, sva stradanja srpskoga jezika i srpskoga pisma, istorija nas uči, po pravilu nisu bila bez pristanka i srpskih filoloških i pravnih „eksperata".
Sve navedeno nedvosmisleno pokazuje da nikada nigdje nijedan jezik – sem srpskog – u svome narodu nije smatran manjinskim, kao ni da nikada nijedno pismo – sem srpske ćirilice – nije nipodaštavano od vlastitog naroda, ili bolje rečeno od onih koji taj narod (žele da) predstavljaju. Zbog toga odnos srpskoga jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovim pismima, pragmatički, na žalost, nije uporedljiv ni sa jednim drugim jezikom i njegovim pismom. Najviše, ako ne i isključivo, zbog (ne)brige i (ne)djelovanja Srba samih.
Literatura
Antonić 2007: Slobodan Antonić, Venecijanska komisija i ćirilica, NIN, 2966, 1. 11. 2007, 18-19.
Vesić 2005: B. Vesić, Umanjivanje jezika, Politika, 7. 3. 2005, 12.
Glik 2000: Helmut Glück (ur.), Metzler Lexikon Sprache, Verlag J. B. Metzler, Stuttgart, 2000.
Kovačević 1999: Miloš Kovačević, U odbranu srpskoga jezika – i dalje, Trebnik, Beograd, 1999.
Kovačević 2003: Miloš Kovačević, Srpski jezik i srpski jezici, BIGZ, SKZ, Beograd, 2003.
Kovačević 2005: Miloš Kovačević, Protiv neistina o srpskome jeziku, SKPD „Prosvjeta“, Istočno Sarajevo, 2005.
Kovačević 2006: Miloš Kovačević, Srpski kao većinski i manjinski jezik u Srbiji, Uzdanica, III/1-2, Pedagoški fakultet, Jagodina, 2006, 9-15.
Kovačević 2007: Miloš Kovačević, Odnos srpskog i srpskohrvatskog književnog jezika, u zb. Srpski jezik i društvena kretanja, FILUM, Kragujevac, 2007, 51-62.
Kovačević 2007a: Miloš Kovačević, Srpski jezik i njegove varijante, u zb. Srpsko pitanje i srbistika, Srbistika, vanredni broj, Bačka Palanka – Valjevo, 2007, 255-262.
Milosavljević 2003: Petar Milosavljević, Uvod u srbistiku, Trebnik, Beograd, 2003.
Slovo 1998: Slovo o srpskom jeziku, Fond istine o Srbima, Beograd, 1998.
izvor:kovceg.tripod
Miloš Kovačević rođen je 1953. u Presjedovcu, kod Uloga, u Hercegovini. Redovni je profesor za Savremeni srpski jezik, Stilistiku i Opštu lingvistiku. Predavao je na više filozofskih i filoloških fakulteta: u Sarajevu, Nikšiću, Nišu, Banjaluci, Petrinji, Kosovskoj Mitrovici, Srpskom Sarajevu, Beogradu, Kragujevcu i na Filolološkom fakultetu Rurskog univerziteta u Bohumu, u SR Njemačkoj.
Internacional Biographical Center Cambrige izabrao ga je 2001. godine za svjetskog intelektualca godine iz oblasti društvenih nauka, i uvrstio ga u 2. i 3. izdanje (za 2001. i 2002. godinu) edicije "2000 Oustandig Intelectuals of de 21st Century", dok ga je American Biographical Institute, North Carolina, USA, nominovao 2003. godine za "Hall of Fame" ("Dom slavnih"). Njegov udžbenik "Naš jezik za 6. razred osnovne škole" u izdanju sarajevske "Svjetlosti" proglašen je najboljim metodičkim djelom u BiH za 1991. godinu.
Bio je član redakcije časopisa "Riječ" (iz Nikšića) a sada je u redakciji časopisa "Srpski jezik" (Beograd), "Nova Zora" (Bileća i Gacko) i "Zbornik srpskog jezika, književnosti i umjetnosti" (Banjaluka). Član je Međunarodne akademije humanističkih i prirodnih nauka kneza Šćerbatova.
Osnovne naučne preokupacije su mu: sintaksa, prvenstveno sintaksička semantika, stilistika, i istorija srpskoga književnog jezika. Sa referatima koji obrađuju različite teme iz navedenih naučnih oblasti učestvovao na više od 50 međunarodnih i jugoslovenskih naučnih kongresa, skupova i konferencija. Do sada je uz preko 300 naučnih i stručnih radova i 16 udžbenika srpskoga jezika za osnovnu i srednju školu, objavio i sljedećih 14 knjiga:
- Uzročno semantičko polje, Sarajevo, 1988;
- Gramatika i stilistika stilskih figura, I izdanje, Sarajevo1991; II dopunjeno izdanje, Podgorica 1995; III dopunjeno i izmijenjeno izdanje, Kragujevac 2000;
- Kroz sintagme i rečenice, Sarajevo, 1992;
- Suštastveno i mimogredno u lingvistici, Podgorica 1996;
- U odbranu jezika srpskoga (— i dalje), I izdanje, Beograd 1997; II dopunjeno izdanje, Beograd 1999;
- Sintaksa složene rečenice u srpskom jeziku, Beograd — Srbinje 1998;
- Stilske figure i književni tekst, Beograd 1998;
- Predavanja prof. dr Miloša Kovačevića održana u Londonu 2000. i 2001. godine povodom slave Fonda
(Laza Kostić) na dan Sveta Tri Jerarha / Lectures by professor Miloš Kovačević Ph. D. delivered in London in the years 2000 and 2001 on the occasionm of the Feast of the Three Great Hierarchs, London — Birminghem 2001. - Sintaksička negacija u srpskome jeziku, Niš 2002;
- Srpski jezik i srpski jezici, Beograd 2003;
- Gramatičke i stilističke teme, Banja Luka 2003;
- Srpski pisci o srpskom jeziku, Beograd 2003;
- Ogledi o sintaksičkoj negaciji, Srpsko Sarajevo,2004.
Miloš Kovačević
PROTIV NEISTINA
O SRPSKOME JEZIKU
SRPSKI JEZIK I SRPSKI JEZICI1
Lingvista Miloš Kovačević sa delom "Srpski jezik i srpski jezici" doživeo je veliki uspeh. Da su čitaoci ženjni ogonjene i "bez uvijanja" istine o srpskom jeziku, potvrđuje činjenica da je za 20 dana prodato 1.000 primeraka ovog dela. Kovačević, jedan od najcenjenijih lingvista srpskog jezika, za naš list govori o sudbini srpskog jezika.
Ko sve danas govori srpskim jezikom i kakva je njegova budućnost?
■ Kad je Vuk Karadžić standardizovao srpski književni jezik, on je naglašavao da je to jezik svih Srba, smatrajući Srbima upravo sve one koje objedinjuje srpski jezik. A to su, po Vuku, Srbi triju (vero) zakona: "zakona grčkoga, zakona rimskoga i zakona muhamedonskoga", tj. pravoslavci, katolici i muslimani koji govore štokavskim dijalektom. Vremenom su se jezički jedinstveni Srbi razdelili u tri nacije prema veri, ali nisu promenili jezik. Svi oni i dalje govore srpskim jezikom, ali svi neće da ga zovu srpskim. Hrvati su ga promenili u "hrvatski", Crnogorci u "crnogorski", a muslimani Bošnjaci u "bosanski". Naučno gledano, srpskim jezikom danas, osim Srba, govore i svi oni koji upotrebljavaju "hrvatski standardni jezik", "bosanski standardni jezik" i "crnogorski standardni jezik".
Da li izmenom imena srpskog jezika u hrvatski, bošnjački ili crnogorski, srpski jezik postaje manje svoj?
■ Lingvistika ima jasne kriterijume šta se može, a šta ne može, smatrati posebnim jezikom. Među te kriterijume spadaju podudarnost u gramatičkoj strukturi jezika (da li npr. isti broj padeža, glagolskih oblika i sl.) zatim da li je poreklo jezika isto (da li im je osnovica ista) i kolika je razumljivost među govornicima razmatranih jezika. Prema svim tim kriterijumima, ni "hrvatski", ni "bosanski" ni "crnogorski" ne mogu biti posebni jezici različiti od srpskog. Oni predstavljaju samo preimenovani Vukov (ski) srpski književni jezik. Ako se, dakle, primene naučni lingvistički kriterijumi preimenovanjem srpskog jezika, bez obzira na njihov broj, srpski jezik ne postaje manje srpski. On i dalje ostaje celinom srpski jezik, samo sad pod različitim političkim imenima.
Činjenica je da su Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci preuzeli srpski jezik. Zašto ga zovu svojim imenom?
■ Nacionalna "neiživljenost" i naučna "nezrelost" jedini su razlozi zašto Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci neće da upotrebljavaju srpsko ime za srpski književni jezik, nego ga hoće pod nesrpskim imenima. Oni, očigledno, smatraju da je dovoljno srpski jezik preimenovati pa da on više ne bude srpski, nego nekakav "bosanski" ili "crnogorski". Oni takođe smatraju da svaka nacija, pa i ona koja se formira sredinom ili krajem 20. veka mora imati svoj poseban jezik. Znači li to da te nacije pre toga nisu imale nikakvog standardnog ili književnog jezika, da su bile književno "nepismene"?! A poznato je onome ko je u školu išao da tolike velike nacije nemaju svog imena u nazivu jezika, kao npr. Amerikanci, Meksikanci, Brazilci, Austrraliijanci i mnogi drugi. Jesu li ti narodi manje narodi od Crnogoraca, Hrvata ili Bošnjaka zato što jezik kojim se služe nisu nacionalno imenovali?
Da li postoji bošnjački jezik i šta ga odlikuje?
■ "Bošnjački/bosanski" jezik ne postoji ni prema jednom naučnom kriterijumu. On postoji samo kao fikcija na nivou političke etikete. Oni koji smatraju da on postoji morali bi podastreti bar jedan relevantan kriterijum koji bi potvrdio njegov identitet. Ligvinstika, izuzmemo li onu politikansku, nijedan takav kritrijum do sada nije iznedrila. Svi koji misle da bošnjački jezik postoji, prema istom kriterijumu mogu tvrditi da postoji "konjički", "mostarski", "fojnički", "zenički" i mnogi drugi "jezici", koji su istovetni sa bošnjačkim/bosanskim jezikom prema bilo kom kriterijumu jezičkog identiteta.
Kako komentarišete činjenicu da će u crnogorski jezik biti uvedena dva nova slova?
■ Umekšano "š" i umekšano "ž" jesu glasovi srpskog jezika koji nisu foneme. Jos je Vuk Kardžić primetio i u svom "Srpskom rječniku" is 1818. zapisao da u govoru ima više glasova nego u književnom srpskom jeziku, i tu je pomenuo i umekšano "š" i umekšano "ž", smatrajući da oni ne mogu dobiti status "književnih glasova" jer nemaju razlikovanu funkciju. To će reći da nigde zamena "š" ili "ž" ne dovodi do promene značenja reči. Uvođenjem tih glasova u tzv. crnogorski jezik crnogorski lingvisti pokazuju da ne znaju ni elementarne pojmove iz fonologije i standardologije. Zato taj njihov potez i izaziva samo naučno posprdne komentare i služi za pravljenje viceva i formiranje "montenegristike" nasuprot elementarnim lingvističkim načelima. Uza sve to, ne treba zaboraviti da dati umekšani glasovi nisu crnogorska ekskluzivnost, njih imaju i hercegovački govori, tako da su i njih Crnogorci uzeli iz srpskog narodnog jezika.
A šta je sa hrvatskim jezikom?
■ Hrvati svakako imaju svoj jezik, ali on nije onaj koji oni nazivaju "hrvatski književni jezik". Za razliku od toga Vukov(sk)og i jezika koji su preuzeli od Srba, Hrvati imaju svoj jezik, a to je čakavski jezik. Svi čakavci su uvek bili Hrvati, samo što oni nisu unapredili u rang standarnog jezika svoj čakavski jezik, iako su na njemu stvarali literaturu. Oni su za svoj književni jezik odabrali Vukov(sk)i srpski jezik, koji i danas upotrebljavaju, ali koji ne žele nazvati srpskim imenom. Hrvatski čakavski jezik star je taman koliko i srpski štokavski. Nije, dakle, problem u starosti, nego je problem u društvenom statusu njihovog čakavskog i srpskog štokavskog: čakavski nikad nije standardizovan, a štokavski jeste.
Razgovarala Sanda Desnic
Ljudi govore 2/3
JEZIČKE KARIKATURE U SRPSKOM KOMŠILUKU
Skandal sa vaskrsavanjem kovanice "srpskohrvatski jezik" na stranicama udžbenika za osmi razred osnovne škole, stručnjak za savremeni srpski jezik i opštu lingvistiku Miloš Kovačević okarakterisao je kao najgrublje kršenje Ustava Srbije.
Ali više od ovog pravnog osporavanja, profesor Kovačević objašnjava i nenaučno utemeljenje naziva koji je ponovo na volšeban način osvanuo u knjigama za srpske osnovce. Osim što se sa autorom udžbenika i predstavnicima Nacionalno prosvetnog saveta aktivno uključio u javnu polemiku, ugledni profesor Univerziteta u Beogradu u intervjuu za "Vesti" objašnjava i zašto su hrvatski, bošnjački ili crnogorski tek varijanta srpskog književnog jezika, koju je ustanovio Vuk Stefanović Karadžić.
Da li je vama poznato kako je uopšte došlo do toga da se u srpskom udžbeniku izbegne naziv srpski jezik?
■ U udžbeniku srpskog jezika za 8. razred Duške Klikovac, u lekciji "Mesto srpskog jezika među drugim slovenskim jezicima", na spisku južnoslovenskih jezika zajedno sa srpskim jezikom, našli su se i hrvatski i bošnjački (bosanski) jezik. Zavod za unapređenje vaspitanja i obrazovanja kao stručno telo za konačnu ocenu udžbenika, zatražio je od Odbora za standardizaciju srpskog jezika tumačenje statusa "hrvatskog" i posebno "bošnjačkog/bosanskog" jezika. Odgovor je bio da to nisu posebni jezici, nego varijante istog srpskog jezika, koje se kod Hrvata i Bošnjaka tako zovu, i da ne mogu imati ravnopravan status sa srpskim književnim jezikom.
Šta se dalje dešavalo?
■ Zavod za udžbenike je kao izdavač zatražio od autorke da tekst popravi u skladu s datom preporukom Odbora. I šta se dalje desilo, kako je autorka dopisala novi tekst u kome je izbacila i srpski, i hrvatski, i bošnjački, a stavila samo srpskohrvatski, očito znaju samo članovi Nacionalnog prosvetnog saveta, koji su nakon diskusije prihvatili dati udžbenik s izbačenim imenom srpskog, a ubačenim imenom srpskohrvatskog jezika!
Deca u Sandžaku uče bošnjački, sada se normira crnogorski, koliko ti "novi" jezici imaju uporište u lingivistici, a koliko su proizvod politike?
■ Bosanski, kako ga muslimani zovu, ili bošnjački kako mu neki Srbi tepaju, kao ni crnogorski, ni hrvatski, nisu niti po jednom naučnom kriterijumu mogu biti posebni književni jezici. To su samo varijante srpskog Vukov(sk)og književnog jezika. Srpski jezik je, dakle, policentričan jezik, baš kao nemački, francuski, španski ili engleski, na primer. To znači da je prema svim kriterijumima koji jedan jezik čine posebnim jezikom (a to je kriterijum razumljivosti, jezičke strukture i dijalekatske osnovice) on jedan jezik, koji ima neke specifičnosti u upotrebi u različitim državama, ali koje ne ukidaju njegovu razumljivost. To je, dakle, jedan jezik sa više centara u kojima se veštački normom žele napraviti što veće razlike u njegovoj upotrebi. Zato je srpski lingvistički, odnosno jezik koji se može naučno potvrditi, dok su bošnjački, hrvatski i crnogorski samo politički jezici. To su jezici koji nemaju uporišta u nauci, i svaka nova politička garnitura može ih promeniti, baš kako ih je i "ustoličila".
Ako sam vas dobro razumela, smatrate da je sadašnji hrvatski jezik samo varijanta srpskog?
■ Poznato je da su svi Srbi štokavci. Vuk je tvrdio da su i svi štokavci Srbi, tj. da nema nikoga ko je štokavac a da nije Srbin po jeziku. Zato je Vuk sav štokavski smatrao srpskim, dok je čakavski smatrao hrvatskim, a kajkavski slovenačkim. No, Hrvati nisu hteli razvijati čakavski kao svoj književni jezik, nego su — kako je Ljudevit Gaj, tvorac književnog jezika u Hrvata navodio — "prigrlili srpski jezik" i za to bili Srbima zahvalni. Istorijski, dakle, Hrvati imaju svoj jezik, to je čakavski. Ali današnji jezik koji oni nazivaju "hrvatski" samo je varijanta srpskog književnog jezika čiji je tvorac Vuk Karadžić. Prema tome, u smislu u kome postoji npr. nemački književni jezik, ili ruski književni jezik, ili francuski, ili srpski, zaista ne postoji "hrvatski", niti "bošnjački", niti "crnogorski književni jezik".
Vaša koleginica iz Hrvatske Snježana Kordić smatra da su hrvatski i srpski jedan jezik, ali tamo nailazi na otpor ne samo šire, već i stručne javnosti?
■ Nije Snežana Kordić jedina od hrvatskih lingvista što tvrdi da su srpski i hrvatski isti jezik. To je, na primer, pre nekoliko godina pisao u "Slobodnoj Dalmaciji" i poznati hrvatski lingvist Ivo Pranjković, onaj što je sad koautor gramatike crnogorskog jezika. Snežana Kordić navodi sve argumente za svoju tvrdnju o nepostojanju hrvatskog jezika kao posebnog. Zbog toga je ona u Hrvatskoj postala persona non grata! Ona tvrdi da postoji samo srpskohrvatski jezik i da bi ga trebalo vratiti u svim državama koje su srpskohrvatski imale kao službeni jezik u bivšoj SFRJ. Za to danas nema ne samo političke volje, već ni argumenata koji bi osporili srpski jezik. Jer, srpski jezik je prethodio srpskohrvatskom, pa je srpskohrvatski, ponavljam, samo preimenovani Vukov srpski književni jezik. Dakle, i srpskohrvatski je u istoj ravni sa današnjim političkim jezicima — bošnjačkim, hrvatskim i crnogorskim.
Šta mislite kako bi odreagovao Njegoš kada bi mu saopštili da je "Gorski vijenac" pisao na crnogorskom, a ne na srpskom?
■ A šta bi rekao. Verovatno: "U pamet se Crnogorci, ako je još imate!"
MARKETING VAŽNIJI OD ISTINE
Koliko je srpski jezik izgubio bitku na međunarodnom terenu, pošto na nekim fakultetima više nema katedre za srpski, već samo za hrvatski jezik?
Država Srbija vrlo malo ulaže u međunarodnu promociju srpskog jezika. Dok je učena Evropa 19. veka bila oduševljena srpskim jezikom, današnja Evropa polako počinje i da zaboravlja šta je to srpski jezik. Hrvati ulažu mnogo više da bi dokazali da je hrvatski poseban jezik, da bi se za hrvatsko ime jezika više znalo nego za srpsko. A danas je sve marketing. Ko vas za istinu pita? Bojim se da će Srbi prekasno to shvatiti!
NAJPOPULARNIJI SRBIN U NEMAČKOJ
• Dr Miloš Kovačević (57) je Srbin rodom iz Bosne i Hercegovine (Presjedovac kod Uloga).
• Studirao je i doktorirao u Sarajevu, a njegova pedagoška karijera odvela ga je u više univerzitetskih gradova gde
je predavao na katedri za lingvistiku (Sarajevo, Beograd, Niš, Banjaluka, Srpsko Sarajevo, Kragujevac,
Rurski univerzitet u Bohumu — Nemačka).
• Svojevremeno je izabran za najpopularnijeg Srbina u Nemačkoj, jer se aktivno uključio u mirenje četnika i
partizana.
• Intenzivno se bavi istorijom i odbranom srpskog jezika o čemu svedoče i naslovi: "Srpski jezik i srpski jezici",
"Protiv neistina o srpskom jeziku", "Srpski kao većinski i manjinski jezik u Srbiji".
• Sa suprugom Dobricom, profesorkom srpskog jezika, ima ćerke Oliveru i Danku.
J. Arsenović
foto: V. Sekulić
izvor:riznicasrpska
Prof. dr Miloš Kovačević:
Miloš Kovačević
Odnos srpskoga jezika i njegovog pisma
prema manjinskim jezicima i njihovim pismima
Simpozijum o ćirilici 2007: Obaveze u školstvu, struci i pravopisu u vezi sa srpskim jezikom i njegovim pismom posle donošenja novog Ustava Republike Srbije (Filologija i lingvistika)
Svako neupućen u ono što se sa srpskim jezikom i njegovim pismom događa sigurno bi se zapitao šta to specifično može podrazumijevati tema o odnosu srpskog jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovim pismima, a da to istovremeno ne podrazumijeva i tema o odnosu bilo kog drugog većinskog jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovimpismima. Za Srbe, srpski jezik i srpsku ćirilicu najbolje bi i bilo da nikakve izuzetke takav odnos ne podrazumijeva, jer ono što važi za druge jezike i njihova pisma normalno bi bilo očekivati da važi i za srpski jezik i njegovo pismo. Ali, na žalost, ono što je normalno za druge jezike i njihova pisma za srpski jezik i srpsku ćirilicu kao njegovo pismo, očigledno, nije.
Odnos i srpskih i nesrpskih filologa prema srpskome jeziku često (kad se o srpskim radi) a po pravilu (kad se radi o nesrpskim) ne počiva na opšteprihvaćenim naučnim kriterijumima. Naime, sve što je nasuprotno drugim standardnim jezicima, što je neprimenjivo na druge književne jezike1, konstatovano je već u literaturi (v. npr.: Kovačević 1999; 2003; Milosavljević 2003), događalo se a i dalje se događa srpskom književnom jeziku.
Opštepoznato je da je srpski književni jezik ovakav kakvog ga znamo i imamo stvorio Vuk Stefanović Karadžić, i to za sve jezičkim kriterijumom objedinjene Srbe: i Srbe „grčkoga“ i Srbe „rimskoga“ i Srbe „muhamedanskoga zakona“, tj. vjere. Ali u talasu jugoslovenstva, a potom i u zanosu bratstva i jedinstva, Vukov(ski) srpski književni jezik dobio je, uz srpski pristanak, mimo svake naučne lingvističke logike, složeničko ime srpskohrvatski, ne zbog toga što je on (etno)lingvistički i hrvatski, nego zbog toga što su ga kao svoj književni jezik, kako bi to rekao otac ilirskog pokreta Ljudevit Gaj, „prigrlili“ i Hrvati. Prihvatanje tog složeničkog naziva nametalo je i ukorjenjivalo privid o ravnopravnom srpskom i hrvatskom učešću u datome jeziku. Istovremeno taj je naziv zatamnjivao istinu da je u njemu hrvatski dio bez sadržaja, jer je srpskohrvatski jednostavno bio i ostao samo preimenovani srpski književni jezik. (O odnosu srpskog i srpskohrvatskog jezika v. u posebnom radu: Kovačević 2007). Ako je – a jeste – srpskohrvatski preimenovani srpski, onda današnji srpski književni jezik predstavlja vraćanje njegovom imenu prije preimenovanja u srpskohrvatski, ili iz drukčije perspektive posmatrano, predstavlja dezimenovanje srpskohrvatskog, uz zadržavanje istog obima i sadržaja. Današnji srpski književni jezik, za razliku od srpskohrvatskog, imenom naglašava etnolingvističku istinu – da je to i etnički i lingvistički izvorno srpski jezik. To, međutim, ne znači da je on i upotrebno isključivo srpski jezik, odnosno da se njime samo Srbi služe. Srpski jezik spada u onu ne tako brojnu, ali zato vrlo prepoznatljivu grupu svjetskih jezika kojim se koristi veći broj naroda i/ili država, kakvi su, na primjer, engleski, njemački, španski i portugalski, da samo njih pomenemo. Niko u svijetu ne spori etnolingvističku jednost a upotrebnu višestrukost tih jezika: oni etnolingvistički pripadaju jednome, a upotrebno većem broju naroda. Sadržaj i opseg pojma njemački ili engleski jezik, uzmimo samo njih za primjer, danas niko ne vezuje samo za teritoriju Njemačke ili Engleske. Osim što je njemački jezik književni jezik u Njemačkoj, on je takođe, pod istim imenom, književni jezik i u Austriji, i dijelu Švajcarske i u Luksemburgu i u Lihtenštajnu.Njemački kao književni jezik ne upotrebljavaju, dakle, samo Nijemci nego i Austrijanci i dio Švajcaraca i Luksemburžani, i Lihtenštajnci. Svi oni ga smatraju svojim književnim jezikom, i svi ga zovu njemački jezik. Engleski još bjelodanije potvrđuje njemački primjer: njim se govori u desetinama zemalja svijeta mimo Engleske, ali se u svima njima on zove engleski jezik. Upotreba njemačkog ili engleskog jezika u različitim zemljama i kod različitih naroda dovela je do nužne varijantizacije tih jezika. Ali bez obzira na varijantnost realizacije, kriterijumi istosti gramatičke strukture, iste genetskog ishodišta i razumljivosti (tj. mogućnosti nesmetanog sporazumijevanja) kao osnovni lingvistički kriterijumi identiteta jezika, pokazuju da je u pitanju jedan njemački, odnosno jedan engleski jezik. A ta „jednost“, bez obzira na pokatkad velike varijantske, posebno leksičke, razlike, odražena je i istim, istorijski i etnički zadatim, imenom (njemačkog, odnosno engleskog) jezika. Engleski, odnosno njemački jeste jedan lingvistički jezik po tome što ima jednu (istu) gramatičku strukturu, i po tome što se svi koji ga upotrebljavaju lako međusobno na njemu sporazumijevaju. Upotrebno se, međutim, ti jezici ne ostvaruju kao u svemu podudarni u svim državama, odnosno kod svih naroda koji ih koriste za svoj književni (standardni) jezik. Zbog toga se oni u lingvistici i smatraju policentričnim jezicima. Policentrični jezik se definiše kao „jezik s nekoliko nacionalnih standardnih varijanata, koje se doduše u pojedinim tačkama međusobno razlikuju, ali ne toliko jako da bi mogle konstituisati posebne jezike, npr. engleski (britanski, američki, australijski itd. standardni engleski), nemački (nemački, austrijski, švajcarski standardni nemački), portugalski (portugalski, brazilski standardni portugalski)" (Glik 2000:472).
Naučno je sa njemačkom i engleskom jezikom gotovo podudaran srpski jezik. Naime, ni on se ne ostvaruje samo u jednoj državi niti samo kod jednog naroda. Ni na početku svoje standardizacije srpski jezik nije bio jezik koji je stvoren samo za Srbiju, nego je to bio jezik koji je Vuk Stef. Karadžić standardizovao za sve Srbe „bez razlike vjerozakona i mjesta stanovanja“. Zato on i jeste nazvan srpski, a ne, na primjer, srbijanski jezik. Vremenom svi Vukovi Srbi (a Vuk je, podsjetimo se, Srbima smatrao i Srbe grčkoga, i Srbe rimskoga, i Srbe turskoga „zakona“) nisu ostali Srbi nego su neki prevedeni u druge narode (Hrvate, Crnogorce i Muslimane, odnosno Bošnjake), a ni sve zemlje u kojima su Srbi živjeli ili žive nisu u postvukovom periodu objedinjene u jednu srpsku državu. Tako danas Vukov(sk)i srpski jezik kao književni jezik ne upotrebljavaju samo Srbi, nego i Hrvati, Crnogorci i Muslimani (koji sebe nacionalno preimenovaše u posljednjem desetljeću XX vijeka u Bošnjake). Srpski Vukov(sk)i književni jezik, prema tome, jeste književni jezik i Srba, i Hrvata, i Crnogoraca, i Muslimana (Bošnjaka), i upotrebljava se ne samo u Srbiji i Republici Srpskoj, nego i u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Upotrebljava se, dakle, poput njemačkog ili engleskog jezika, i kod više naroda i u više država.
Njegova gramatička struktura je, bez obzira na sve te različite nacionalne i teritorijalne upotrebe, ista, tako da je on na strukturnom planu i dalje jedan jezik. Uz strukturnu istost srpski jezik je i na komunikativnom planu (na planu razumljivosti njegovih govornika) takođe jedan jezik. Ali on je, zbog svoje nacionalne i teritorijalne „nekompaktnosti“ nužno varijantno raslojen jezik. On se ostvaruje u više varijanata, između kojih su najprepoznatljivije hrvatska i muslimanska, odnosno zagrebačka i sarajevska varijanta srpskoga književnog jezika. Savremeni srpski je, dakle, jedan standardno policentričan i varijantski raslojen jezik. (O srpskom jeziku i njegovim varijantama govorimo iscrpnije u posebnom radu: Kovačević 2007a).
Po svemu tome slučaj srpskoga jezika prije je podudaran negoli različit od pomenutih slučajeva njemačkoga i engleskoga jezika. Zato se on, s obzirom na strukturnu istost, a varijantsku raslojenost ostvaruje i kao srpski jezik i kao srpski jezici (Kovačević 2003). Čak i više negoli njemački i engleski jezik. Više, zato što su se njegove varijante, za razliku od varijanata njemačkog i engleskog jezika, imenom od njega „distancirale“. Tako je hrvatska ili zagrebačka varijanta srpskoga jezika politički preimenovana u hrvatski književni jezik, a muslimanska ili sarajevska varijanta u bošnjački/bosanski književni jezik. Novi Ustav Crne Gore konstatovao je čak i „ostojanje“ crnogorskog jezika. Upravo u toj nepodudarnosti naziva varijanata kao kohiponima i jezika kao hiperonima srpski jezik se i razlikuje od drugih policentričnih jezika. Razlika se, dakle, ne tiče lingvističke niti etničke suštine srpskoga jezika, nego prije svega političkog čina njegovog preimenovanja. A taj (politički) čin preimenovanja srpskoga Vukov(sk)og književnog jezika u tzv. hrvatski, bošnjački/bosanski ili pak crnogorski jezik nalazi svoje uporište u analognom slučaju iz bliske istorije srpskoga jezika: u slučaju preimenovanja srpskoga u srpskohrvatski književni jezik.
I strukturni, i genetski i komunikativni kriterijum – a to su tri jedina lingvistički i sociolingvistički relevantna kriterijuma u određenju identiteta jednoga jezika – jasno i nedvosmisleno pokazuju da se u slučaju ovih imenom različitih „jezika“ ne može govoriti o posebnim standardnim ili književnim jezicima, nego isključivo o varijantama lingvistički jednog te istog jezika – srpskog.
Neimenovanjem varijanata u „jezike“ – kako je urađeno u slučaju hrvatske, bošnjačke i crnogorske varijante srpskoga jezika – može dovesti, a i dovodi, do nevjerovatnog naučnog apsurda – da se jedan te isti lingvistički jezik u istoj državi može javiti i kao većinski i kao manjinski. Najreprezentativniji primer tome daje a ko bi drugi nego Republika Srbija, sa naučnom inkompatibilnosti odredaba o jeziku u njenom ustavu i njenom Zakonu o pravima manjina. U novousvojenom Ustavu Srbije, u članu 10, naime stoji da su„u Republici Srbiji u službenoj upotrebi srpski jezik i ćiriličko pismo“ i da se „službena upotreba drugih jezika i pisama uređuje zakonom, na osnovu Ustava“. Srpski jezik je, po Ustavu, u Srbiji, budući jedini službeni, normalno većinski jezik.
A koji su manjinski jezici u Srbiji? O tome je javnost na gotovo pola godine prije usvajanja Ustava Srbije obavijestio ministar za manjinska prava u Vladi Srbije. Tako je TANJUG preneo vijest da je „ministar SCG za ljudska i manjinska prava Rasim Ljajić potvrdio daće od 1. juna [2006] albanski, bugarski, bosanski (sic!), mađarski, romski, rumunski, rusinski, slovački, ukrajinski i hrvatski jezik (sic!) biti proglašeni za regionalne i manjinske jezike u Srbiji, dok će u Crnoj Gori takav status dobiti albanski i romski", a sve u skladu s Poveljom Saveta Evrope o regionalnim i manjinskim jezicima, koju je SCG potpisala prošlog decembra"2. U deset manjinskih jezika ubrojani su, kako se vidi, i „bosanski" i „hrvatski jezik", i to zbog toga što u Srbiji postoji hrvatska i muslimanska („bošnjačka“) nacionalna manjina. Budući da je Državna zajednica Srbija i Crna Gora, odnosno Srbija kao pravna nasljednica njenih državnih dogovora i obaveza, potpisnica „Povelje Saveta Evrope o regionalnim i manjinskim jezicima“ više je nego logično da ona na svojoj teritoriji priznaje i poštuje prava svojih nacionalnih manjina na njihove (manjinske) jezike. Među deset navedenih osam su nesporno manjinski jezici. A da li su to i „bosanski“ i „hrvatski“? Vidjeli smo da oni nisu posebni standardni jezici ni po jednom relevantnom lingvističkom ili pravnom naučnom kriterijumu. Jedino ako takav kriterijum ne vaspostavlja navedena Povelja Saveta Evrope? U toj povelji, međutim, kao da se najeksplicitnije odslikavaju lingvističke i pravne istine o nepostojanju „bosanskog“ ili „hrvatskog“ kao posebnih književnih jezika. Jer, u toj povelji, donesenoj u Strazburu 1992. godine, doslovice se kaže: „Regionalni jezici ili jezici manjina znače jezike...koji su različiti od zvaničnog jezika te države; ovo ne uključuje dijalekte zvaničnog jezika države, niti jezike migranata“ (Deo 1, Opšte odredbe, član 1, Definicija) (Vesić 2005:12). Je li to čitala srpska vlada kad je donosila datu odluku? Je li konsultovala lingviste ili je sama zaključila da su tzv. bosanski ihrvatski, koje je svrstala među manjinske jezike, lingvistički različiti od srpskog kao „zvaničnog jezika države“ (kako se to u strazburškoj povelji kaže). Dati je primer najbolji pokazatelj koliko politika može ništiti rezultate nauke, i to baš u nacionalno vrlo bitnim pitanjima.
Tako se, kakvog li apsurda, u samoj Srbiji srpski jezik javlja i kao većinski i kao manjinski jezik. (O srpskom kao većinskom i manjinskom jeziku pisali smo iscrpnije u: Kovačević 2006). Istina, on se kao većinski imenuje srpskim imenom – zove se srpski književni jezik, dok se kao manjinski imenuje nesrpskim imenima – zove se „bosanski“ i „hrvatski književni jezik“. Ta preimenovanja nemaju nikakvog naučnog – ni lingvističkog ni pravnog – uporišta, pa, sljedstveno tome, i ne mogu negirati srpski karakter nesrpski imenovanih varijanata srpskoga jezika, koje su samo zbog tog (nesrpskog) imena proglašene posebnim „manjinskim" jezicima.
Samim tim što se srpski jezik u Srbiji – istina pod različitim imenima – javlja i kao većinski i kao manjinski, normalno je bilo očekivati da se manjine neće uplitati u politiku onog dijela srpskog jezika koji je Ustavom Srbije imenovan srpskim i koji ima status većinskog. Jer hrvatska i bošnjačka manjina su, proglašenjem srpskog manjinskim „hrvatskim“ i „bosanskim“, dobile potpunu slobodu da u jednom i u drugom „manjinskom“ preimenovanom srpskom jeziku, bukvalno rečeno, rade šta im je volja bez mogućnosti da na to ikakvog uticaja ima srpska jezička politika. Ali njima kao da to nije bilo dovoljno. Njimaili pak (i) onim Srbima koji govore i djeluju u njihovo ime? Oni žele da imaju uticaj i na većinski srpski, i na onaj srpski što se srpskim zove, što je Ustavom Srbije proglašen službenim, dakle i većinskim, jezikom u Srbiji. Oni ne bi da se slože s ustavnim određenjem službenog pisma za srpski jezik kao većinski. I oni to svoje neslaganje upućuju posredstvom Venecijanske komisije.
Tako nas Slobodan Antonić obavještava da je Venecijanska komisija već citirani član 10. Ustava Srbije, u kome se propisuje službena upotreba srpskog jezika i ćiriličkog pisma, kritikovala na sljedeći način: „Upadljivo je da u poređenju sa Ustavom iz 1990. godine postoji umanjenje zaštite prava na jezik manjina, jer je u članu 8. tog ustava izričito bilo predviđeno da je latinično pismo takođe u službenoj upotrebi na način utvrđen zakonom . Kako proizlazi iz člana 14, 18.2, i 75. do 81. Ustava, jasna je namera zakonodavca da se prava manjina zaštite na ustavnom nivou. Stoga Venecijanskoj komisiji nije jasno iz kojih razloga se zakonom zaštićena upotreba latiničnog pisma, koje većina manjina radije koristi, više ne spominje izričito u Ustavu. To je još više začuđujuće jer se prema članu 20.2. Ustava „dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava ne može umanjivati“. (Antonić 2007: 18). Ovu primjedbu Venecijanske komisije detaljno i višeaspektno je izanalizirao S. Antonić, tako da je teško toj analizi bilo šta dodati. Zbog toga ćemo ovdje samo prenijeti njene temeljne postavke. Sažimajuću kritiku upućenu piscima srpskog Ustava na to da „Venecijanska komisija zna da nacionalne manjine u Srbiji više vole da srpski pišu ili čitaju latinicom nego ćirilicom“, S. Antonić primjećuje da je „paradoks u tome što je reč o odredbi koja reguliše službenu upotrebu srpskog jezika. Član 10. ne kaže da će se od sada mađarski jezik u službenoj upotrebi u Srbiji pisati ćirilicom ili da će se bugarski jezik u službenoj upotrebi u Srbiji pisati latinicom. Ne, on samo reguliše kako će se službeno koristi srpski jezik. Najjednostavnije pitanje koje se postavljajeste – kakve veze imaju nacionalne manjine sa odlukom kojim će se pismom službeno koristiti Srbi u državi Srbiji? I na koji način to uopšte zadire u bilo kakvo njihovo ranije pravo? I kakvo je uopšte to novo, najnovije i samo na primeru Srbije proglašenomanjinsko pravo 'da se radije koristi latiničnim pismom' prilikom pisanja ili čitanja srpskog jezika? Možda treba Venecijansku komisiju predložiti za neku nagradu, pošto je otkrila jedno, zbilja do sada nikada nezahtevano i nikada neupražnjavano pravo – pravo etničke manjine ne samo da traži da država sa njom saobraća na njenom jeziku, već i da zahteva da država sa svojim građanima koji pripadaju etničkoj većini saobraća na pismu koje više odgovara etničkim manjinama!“ (Antonić 2007:18). „Da li se – nastavlja pitanjima Antonić – ovde neko šali ili se stvarno misli ozbiljno? Da li Venecijanska komisija stvarno misli da je to argument? Da li oni stvarno misle da Srbi treba da pređu na latinicu kako ne bi povredili pravo etničkih manjina da se srpski piše latinicom? „ (Antonić 2007:19).
Na sva ta pitanja Antonić pronalazi jedan, ali nedvosmisleno tačan odgovor. „Naravno da – odgovara Antonić – ovde nije reč o etničkim manjinama. Jer, ako se država Mađaru iz Subotice obraća na mađarskom, njega zaista nije previše briga kako će se ona obraćati Srbinu iz Beograda. Ali, nekome jeste jako stalo. Nekoga izgleda veoma brine što srpska država pokušava da zaštiti od ubrzanog izumiranja pismo koje je deo srpskog nacionalnog identiteta. Neko bi izgleda jako voleo da Srbi što pre pređu na latinicu i tako se 'konačno oslobode svoje prošlosti'. Neko izgleda hoće da promeni srpski identitet i od Srba napravi 'Evro-Srbe'. Neko izgleda baš ne voli ćirilicu. Pa onda čini da i Venecijanska komisija – koja, naravno ne sme da pokažetu nesklonost – počinje da se koristi čudnim argumentima i da ispada neozbiljna u očima ozbiljnih ljudi. Ali, ko je to? Ko to čini neozbiljnom i nestručnom Venecijansku komisiju? Odgovor je jednostavan – njeni informatori. Njeni ovdašnji ljudi od poverenja, uglednici od kojih se uvek traži da neupućenim stranim stručnjacima daju 'politički kontekst informacija iz Srbije'. Te 'osobe od poverenja', ti 'uglednici', jesu izgleda stvarni subjekti prava oko kojih se brine Venecijanska komisija u svojim primedbama na Član 10. Ustava. Jer, zaista, ne smeta ćirilica iz tog člana Mađaru iz Sente ili Subotice. Ona smeta našem informatoru, našem ugledniku. On ne voli ćirilicu. On ima problem sa njom. Ćirilica je za njega 'tako primitivna', 'balkanska', 'zaostala'. Njegovo pravo je povređeno. Zapravo, ono što je povređeno jeste njegovo skorojevićstvo. I njegova – mržnja. Nije mu dovoljno što je 90 posto TV programa, 90 posto novina i časopisa, 90 odsto uličnih napisa i 105 odsto reklama pisano latinicom. Ne, on mrzi što uopšte mora da gleda i tih 10 odsto ćirilice. On mrzi da vidi bilo šta ispisano tim „primitivnim“ pismom. On pati kad god vidi i jedno jedino F ili Ž, Š ili D – ta grozna slova koja podsećaju na fenjere, žabe ili tarabe slovenskih seljaka i ratnika. Jer, ta strašna slova samo su znak da njegov posao nije baš sasvim gotov. I on se strašno brine da će ovaj jadni – a on bi rekao „patetični – pokušaj iz člana 10 Ustava da se sačuva bar nešto od pisma naših očeva i majki možda i uspeti. Jer, možda se stvarno desi ono najgore, pa Srbi do kraja ove decenije i ne zaborave ćirilicu? Možda njega, beogradskog i novosadskog Evropljanina do kraja njegovog dragocenog života nastave da progone te utvare, ta grozna slova – iskrsavajući tu i tamo, ovde i onde, kad im se ne nada, podsećajući ga na sve što ne voli, na sve što se trudio da uništi, na sve što je progonio sa strašću, ali sistematski, mudro, računajući na poslovičnu nebrigu i plitkoću pameti čitavog jednog naroda. I čitave njegove elite“. (Antonić 2007:19).
Tako protiv srpske ćirilice nisu Evropljani u Venecijanskoj komisiji, nisu ni manjine na koje se oni pozivaju, nego „podobni“ Srbi koji koriste i manjine i Evropljane da bi pripomogli rasparčavanju ne samo srpskoga jezika. Jer ako su takvi uspjeli da ubijede srpsku Vladu da srpski u državi Srbiji prizna kao manjinski jezik pod nesrpskim imenima, teško je očekivati da neće uspjeti ubijediti neobaviještene i nezainteresovane Evropljane kako je Srbima bolje bez ćirilice. Jer, ćirilica jeste „stožerna vertikala srpskog duhovnog, kulturnog i istorijskog identiteta“ (Slovo 1998), odbrana ćirilice istovremeno je i odbrana srpskoga jezika. To kritičari i srpskog jezika i srpske ćirilice odlično znaju. (Up. kritiku sličnog „proevropskog“ a zapravo antisrpskog razmišljanja o upotrebi ćirilice u Republici Srpskoj u: Kovačević 2005: 129-133). Velika je srpska nesreća što su ti kritičari iz srpskih redova, i što su politički vrlo uticajni. Jer, sva stradanja srpskoga jezika i srpskoga pisma, istorija nas uči, po pravilu nisu bila bez pristanka i srpskih filoloških i pravnih „eksperata".
Sve navedeno nedvosmisleno pokazuje da nikada nigdje nijedan jezik – sem srpskog – u svome narodu nije smatran manjinskim, kao ni da nikada nijedno pismo – sem srpske ćirilice – nije nipodaštavano od vlastitog naroda, ili bolje rečeno od onih koji taj narod (žele da) predstavljaju. Zbog toga odnos srpskoga jezika i njegovog pisma prema manjinskim jezicima i njihovim pismima, pragmatički, na žalost, nije uporedljiv ni sa jednim drugim jezikom i njegovim pismom. Najviše, ako ne i isključivo, zbog (ne)brige i (ne)djelovanja Srba samih.
Literatura
Antonić 2007: Slobodan Antonić, Venecijanska komisija i ćirilica, NIN, 2966, 1. 11. 2007, 18-19.
Vesić 2005: B. Vesić, Umanjivanje jezika, Politika, 7. 3. 2005, 12.
Glik 2000: Helmut Glück (ur.), Metzler Lexikon Sprache, Verlag J. B. Metzler, Stuttgart, 2000.
Kovačević 1999: Miloš Kovačević, U odbranu srpskoga jezika – i dalje, Trebnik, Beograd, 1999.
Kovačević 2003: Miloš Kovačević, Srpski jezik i srpski jezici, BIGZ, SKZ, Beograd, 2003.
Kovačević 2005: Miloš Kovačević, Protiv neistina o srpskome jeziku, SKPD „Prosvjeta“, Istočno Sarajevo, 2005.
Kovačević 2006: Miloš Kovačević, Srpski kao većinski i manjinski jezik u Srbiji, Uzdanica, III/1-2, Pedagoški fakultet, Jagodina, 2006, 9-15.
Kovačević 2007: Miloš Kovačević, Odnos srpskog i srpskohrvatskog književnog jezika, u zb. Srpski jezik i društvena kretanja, FILUM, Kragujevac, 2007, 51-62.
Kovačević 2007a: Miloš Kovačević, Srpski jezik i njegove varijante, u zb. Srpsko pitanje i srbistika, Srbistika, vanredni broj, Bačka Palanka – Valjevo, 2007, 255-262.
Milosavljević 2003: Petar Milosavljević, Uvod u srbistiku, Trebnik, Beograd, 2003.
Slovo 1998: Slovo o srpskom jeziku, Fond istine o Srbima, Beograd, 1998.
izvor:kovceg.tripod
Poslednja izmena:
