- Učlanjen(a)
- 04.10.2009
- Poruka
- 5.207
Bezgotovinsko i elektronsko plaćanje
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Proces neprestanih promjena u finansijskim strukturama razvijenih tržišnih privreda zasniva se na finansijskim inovacijama koje rješavaju problem sve većeg broja i sve složenijih operacija u bankama, a neophodan uslov za to su tehnološke inovacije, posebno u bezgotovinskom i elektronskom plaćanju. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kako bi bankarske organizacije što brže, efikasnije i ekonomičnije obavljale svoje poslove,a da pri tome troškovi učešća živog rada i troškovi poslovanja uopšte, budu minimalni, neophodna je primjena savremene tehnologije. Banke i njihovi komitenti često se susreću sa problemom nepotpune sigurnosti, tajnosti i postojanosti tačnih podataka. Kako bi se ovi i slični problemi uklonili, banke insistiraju na sve većoj stručnosti njenih kadrova, kao i na primjeni savremenih tehnika i tehnologija prilikom obavljanja bankarskih poslova. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Jedna od najvažnijih inovacija, koja je danas neophodna za poslovanje svake banke je razvoj bezgotovinskog i elektronskog plaćanja. Mada je kod nas ovaj sistem plaćanja još uvijek nov, on ipak mnogo doprinosi razvoju današnjeg bankarskog sistema.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Iako plaćanje i naplata nisu samo tehnička pitanja, tehnologija može značajno unaprijediti obavljanje finansijskih transakcija, omogućavajući da se ona obave brže, tačnije, pouzdanije i komfornije.Poslednjih godina učešće bezgotovinskog plaćanja u ukupnoj strukturi plaćanja između učesnika u platnom prometu sve više raste. Plaćanje bez upotrebe gotovog novca nazivamo bezgotovinskim plaćanjem. Ono se vrši preknjižavanjem potrebnog iznosa plaćanja sa računa dužnika na račun povjerioca kod iste kreditne ustanove i njene mreže filijala, ili između različitih kreditnih ustanova i to uz pomoć različitih instrumenata. Ovim plaćanjem postižu se velike uštede u poslovima, prostorijama, uređajima, kadrovima itd. jer se smanjuje potreba izrađivanja, čuvanja, prenošenja i čestog prebrojavanja golemih količina gotovog novca. Osim toga, ovakvim plaćanjem se omogućuje veoma potrebno praćenje i kontrolisanje privrednih kretanja od za to određenih ustanova. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Najčešće korištena sredstva za obavljanje finansijskih transakcija u bezgotovinskom poslovanju su:[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Kreditne/debitne kartice[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Pametne kartice (Smart Card) i elektronski novčanici (Electronic Wallet)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Elektronski ili digitalni novac (Electronic Money, Digital Cash)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Sistemi mikroplaćanja (Micropayment)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]1.1. Kreditne/debitne kartice[/FONT]
[FONT="]Kreditna/debitna kartica se obično definiše kao mali komad kartona ili plastike koji sadrži neko sredstvo za identifikaciju (npr.potpis ili sliku), što omogućava osobi na koju kartica glasi da kupuje robu ili usluge na teret svog računa, koji se periodično zadužuje. Ove kartice se često nazivaju i „plastičnim novcem“ i one u znatnoj mjeri zamjenjuju čekove i gotovinu. Plastične kartice predstavljaju put u svijet bez čekova i bez gotovog novca, tako da se sva plaćanja stanovništva mogu vršiti putem ovih kartica na teret računa građana kod banaka. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Omogućavajući klijentima da svoje obaveze izmiruju kreditnom/debitnom karticom, prodavac ili davalac usluga (Enablers) ubrzava tok finans.sredstava ([/FONT]
[FONT="]Cash Flow) i smanjuje troškove naplate. Ujedno, otklanja se potreba za klasičnim fakturisanjem, što ima za posljedicu potencijalno značajno sniženje tehničkih i administrativnih troškova same naplate. Posrednici u ovom obliku plaćanja zarađuju na članarinama koje naplaćuju od svojih komitenama, na provizijama kojima naplaćuju svoje usluge, ali isto tako i naplatom kamata neurednim komitentima. Sa druge strane, plaćanje karticom za kupca znači svojevrsnu odgodu plaćanja ili kratkoročno zaduživanje, što je za njega svakako privlačna pogodnost. Ukratko, plaćanje karticom putem Interneta nudi kupcu sve uobičajene prednosti takvog načina plaćanja, uvećan za komfor koji je karakterističan za bezgotovinsko plaćanje.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]U razvijenim zemljama se ove kartice sve više koriste, djelimično i iz razloga što se na ovaj način obezbjeđuje bolja naknada za transakcione depozite kao i zbog uvođenja eksplicitne provizije na ranije besplatne usluge u vezi sa čekovima. Osim toga na razvoj plastičnih kartica utiče mogućnost da se u svakom momentu mogu kupiti robe i usluge – u zemlji ili u inostranstvu – što je pogodno ne samo za potrošače nego i za trgovinu koja time može znatno povećati robni promet. [/FONT]
[FONT="]*Kreditne kartice[/FONT][FONT="] pojavile su se u Sjedinjenim Državama tokom 1920-ih godina, kada su pojedine firme, poput naftnih kompanija i lanaca hotela, počele da ih izdaju svojim potrošačima. Ovakve kreditne kartice bile su zatvorenog tipa, tj. mogle su da se koriste samo u prodajnim/uslužnim objektima kompanije koja ih je izdala. Njihova upotreba značajno je povećana nakon II svjetskog rata.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Prvu univerzalnu kreditnu karticu, koja je mogla da se koristi u raznovrsnim prodajnim/uslužnim objektima, izdavao je Diner's Club,[/FONT]
[FONT="] Inc., 1950.godine. U ovom sistemu, kompanija koja posluje kreditnim karticama (Diner's Club) naplaćuje vlasnicima kartica godišnju proviziju, a njihove račune zadužuje mjesečno ili godišnje. Firme-kooperanti širom svijeta plaćaju provizije za usluge Diner's Cluba u rasponu od 4 do 7% od ukupnog iznosa računa. Drugu značajniju karticu ovoga tipa lansirala je American Express Company 1958.godine.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kasnije su se pojavili bankarski sistemi kreditnih kartica, u kojima banka odobrava račun trgovca odmah po prijemu računa o prodatoj robi, prikupljajući iznose koji će biti zaračunati vlasniku kartice na kraju ugovorenog perioda. Vlasnik kartice ovaj iznos plaća banci u [/FONT]
[FONT="]totalu ili mjesečnim ratama sa obračunatom kamatom. Prvi bankarski sistem od nacionalnog značaja bio je BankAmericard, koji je pokrenula Bank of America iz Kalifornije 1959. godine. Ovaj sistem licenciran je u drugim državama početkom 1966.godine, a od 1976-77. godine nosi naziv VISA. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Mnoge banke koje su organizovale sisteme kreditnih kartica na lokalnoj ili regionalnoj osnovi odlučile su da pristupe velikim nacionalnim sistemima pošto se obim usluga (ishrana i smještaj, kao i kupovina u prodavnicama) širio. Međutim, tek nedavno je upotreba kreditnih kartica značajno proširena izvan sjeverne Amerike, budući da je do kraja sedamdesetih nivo njihove upotrebe u Evropi bio vrlo nizak. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditna kartica, u današnjem smislu te riječi, je kartica koja dokazuje da je njenom vlasniku odobrena kreditna linija. Ona omogućava vlasniku da kupuje i/ili podiže gotovinu do prethodno utvrđenog iznosa; odobreni kredit može se u cjelosti isplatiti na kraju određenog perioda ili se može isplaćivati u ratama, pri čemu se neizmireni dug smatra odobrenim kreditom. Kamata se zaračunava na iznos bilo kojeg odobrenog kredita, a vlasniku se ponekad naplaćuje i godišnja provizija.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]*Debitne kartice[/FONT][FONT="] su novijeg datuma i predstavljaju metod plaćanja koji se najbrže razvija u Velikoj Britaniji. Kod ovih kartica potrošač se za izvršeno plaćanje zadužuje na njegovom transakcionom računu kod banke i to odmah ili dva-tri dana poslije izvršene transakcije. Debitne kartice u razvijenim zemljama imaju još uvijek niži nivo korišćenja nego kreditne kartice, ali korišćenje debitnih kartica raste po vrlo visokoj stopi. One se koriste prije svega u trgovini na malo, zatim u hotelima, restoranima, benzinskim pumpama itd. [/FONT]
[FONT="]Debitne kartice su povoljnije za prodavce odnosno davaoce usluga naročito ukoliko se odmah vrši zaduženje transakcionog računa potrošača korišćenjem on-line veze sa kompjuterskim centroml. Na taj način prodavci odmah dobijaju novac, dok potrošači ne mogu da koriste tzv. float odnosno vrijeme između povlačenja čeka i momenta zaduženja transakcionog računa vlasnika čeka. [/FONT]
[FONT="]Potrošači kod debitnih kartica su u nepovoljnijoj poziciji u odnosu na kreditne kartice, jer ne koriste kredit do mjesečnog saldiranja. Korišćenje debitnih kartica može se vršiti samo do iznosa pokrića na transakcionom računu. Međutim, potrošači mogu da dobiju kompenzaciju kod debitnih kartica npr.u vidu diskonta kod kupovine robe ili usluga.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditne kartice, uglavnom, zahtijevaju četiri strane u svakoj transakciji:[/FONT]
§ [FONT="]Vlasnika kartice[/FONT]
§ [FONT="]Trgovca koji prodaje robu ili usluge[/FONT]
§ [FONT="]Onoga ko vrši obradu plaćanja kreditnom karticom i[/FONT]
§ [FONT="]Emitenta kreditne kartice.[/FONT]
[FONT="]U izvjesnim slučajevima firma koja vrši obradu plaćanja kreditnom karticom i emitent kreditne kartice biće iste mada one, uglavnom, posluju kao različiti pravni subjekti. Sigurnost kod korišćenja plastičnih kartica obezbjeđuje se putem personalnog identifikacionog broja (personal identification number – PIN) koji se ugrađuje na magnetnu traku ili čip i sastoji se od nekoliko digitalnih znakova.Broj kartice prenosi se od kupca do prodavca elektronskim putem, te prodavac šalje kupljenu robu poštom. Prenos broja kartice obavlja se preko World Wide Web informacionog sistema, odnosno putem Interneta.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]PIN broj[/FONT][FONT="] [/FONT][FONT="](Personal Identifiaction Number) je lična tajna šifra vlasnika kartice. PIN broj se obično sastoji od 4cifre i isti je generisan, odštampan i kovertiran po posebnoj sigurnosnoj proceduri propisanoj od strane platnog sistema (VISA, MasterCard, Diners I sl.) kojem kartica pripada. Sigurnosna procedura (tzv.PIN management,) garantuje da niko – pa ni službenici koji sprovode tu proceduru ne mogu saznati vlasnikov PIN broj. [/FONT]
[FONT="]PIN broj služi da se vlasnik identifikuje prilikom korišćenja kartice na ATM uređajima (bankomatima). Za pojedine vrste platnih kartica kao što je to na primer debitna platna kartica Maestro koja pripada MasterCard platnom sistemu PIN broj se koristi za identifikaciju ne samo prilikom korišćenja kartice na ATM uređajima već i prilikom svakog plaćanja roba/usluga na prodajnim mestima koja su opremljena POS terminalima. Takođe, isti ili drugi PIN broj koji izdavalac kartice dodjeljuje, može se koristiti za identifikaciju prilikom korišćenja kartice putem Interneta (E-commerce) ili putem mobilnog telefona (M-commerce). [/FONT]
[FONT="]Prilikom korišćenja, PIN broj se unosi lično u ATM ili POS terminal i tom prilikom ne smije biti izložen pogledima drugih lica. PIN broj ne treba čuvati zajedno sa karticom. Iz istih razloga [/FONT][FONT="]Banka[/FONT][FONT="] je obavezna da karticu i PIN broj uruči u odvojenim kovertama a ako se isti dostavljaju poštom te pošiljke se nikada ne upućuju istog dana. Preporučuje se da se PIN broj zapamti a koverat ,u kojem je primljen, uništi. Ukoliko je drugo lice saznalo vlasnički PIN broj o tome odmah treba obavijestiti Izdavaoca kartice i zahtijevati zamjenu PIN broja. [/FONT][FONT="]Kod za identifikaciju u elektronskim transakcijama smatra se da je ekvivalent potpisa potrošača. [/FONT]
[FONT="]Uobičajena transakcija pomoću kreditne kartice odvija se na sljedeći način:[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac izračunava vrijednost kupljene robe i traži od kupca da plati[/FONT]
§ [FONT="]Kupac daje trgovcu kreditnu/debitnu karticu[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac provlači kreditnu/debitnu karticu kroz POS terminal. Vrijednost prodate robe se unosi ručno ili se preuzima iz registar-kase[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac podnosi podatke o kreditnoj/debitnoj kartici i vrijednosti kupljene robe svojoj poslovnoj banci, sa zahtjevom za autorizaciju POS terminali su obično podešeni tako da zahtijevaju autorizaciju u momentu prodaje, a stvarni prenos podataka sa računa vrši se kasnije[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka zatim obrađuje transakciju, prosljeđujući zahtjev za autorizaciju banci koja emituje kreditnu/debitnu karticu. Broj kreditne/debitne kartice identifikuje vrstu kartice, banku koja ju je emitovala i račun vlasnika kartice.[/FONT]
§ [FONT="]Ako vlasnik kartice ima dovoljno novca na svom računu da pokrije kupovinu (ili mu je odbrena kreditna linija), banka koja emituje kreditnu/debitnu karticu autorizuje transakciju i generiše autorizacionu šifru. Ova šifra se šalje nazad poslovnoj banci. Banka koja emituje karticu rezerviše novac na računu vlasnika kartice u iznosu koji je ekvivalentan vrijednosti kupljene robe. Međutim, račun vlasnika kartice se još uvijek ne zadužuje.[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka obrađuje transakciju, a zatim šalje šifru za odobrenje ili odbijanje POS terminalu trgovca. Svaki POS terminal ima svoj jedinstveni identifikacioni broj, tako da je institucija koja vrši obradu transakcija u mogućnosti da proslijedi podatke upravo tom terminalu[/FONT]
§ [FONT="]Račun štampa POS terminal ili registar-kasa. Trgovac zahtijeva od kupca da potpiše račun, koji ga obavezuje da nakonadi naznačeni iznos banci koja emituje kreditnu/debitnu karticu.[/FONT]
§ [FONT="]Kasnije, u najvećem broju slučajeva uveče, kada se radnja zatvara, trgovac upoređuje autorizacije koje su memorisane u POS terminalu sa potpisanim računima. Kada izvrši provjeru podudarnosti svih autorizacija sa potpisanim računima, trgovac će prevesti, ili prenijeti podatke o svakoj autorizovanoj transakciji kreditnom/debitnom karticom poslovnoj banci na depozit. Isto tako, on može deponovati kod banke i realne, potpisane papirne račune[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka, za svaki pojedini račun, vrši sa odgovarajućom bankom koja je emitovala karticu ono što se naziva zamjenom. Banka koja je emitovala karticu odobrava poslovnoj banci iznos konkretnog računa, umanjen za iznos provizije za zamjenu.[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka zatim deponuje iznos svih računa koje je podnio konkretni trgovac na njegov račun, umanjujući ga za diskontnu proviziju.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Prethodno opisani postupak elektronskog plaćanja putem kartice, zahtijeva usklađen rad mnogih učesnika. Ipak, presudnu ulogu u čitavom procesu ima davalac usluga, koji ne samo da mora maksimalno štititi transakcije odgovarajućim mehanizmima zaštite, nego mora brzo i sigurno uspostavljati veze između klijenata, trgovaca, uključenih banaka i davaoca usluga u srazmjerno kratkotrajnoj finansijskoj transakciji. Osnovni uslov kvaliteta [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Za prodavce robe ili usluga putem korišćenja kartica bitno je da banka, ili druga institucija koje je dotične kartice izdala, prihvata obaveze koje stvaraju imaoci kartica kada se ove obaveze prezentiraju za naplatu. Na taj način uključena je garancija banke odnosno institucije koje je kartice izdala u pogledu isplate prodavcu za robu ili usluge. Radi svoga obezbjeđenja, banka vodi računa o platnoj sposobnosti svojih klijenata kojima kartice izdaje, određuje maksimalni iznos kredita ukoliko se radi o kreditnoj kartici, kao i rok do kojeg kartica važi.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Iako je plaćanje karticom veoma popularan oblik izvršavanja finansijskih transakcija u elektronskom poslovanju, mnogi ljudi su skeptični zbog straha od prevare i ostalih popratnih rizika. Upravo iz tog razloga, sigurnost transakcija u elektronskom plaćanju i dalje ostaje osnovnim razlogom koji spriječava brži razvoj ovakvih sistema plaćanja. Kako bi se poboljšao imidž elektronskog plaćanja putem kartica, vodeće svjetske kuće (Visa, American express, MasterCard, Discover...) podstiču, organizuju i sponzorišu istraživanja i inovacije u području sigurnosti online transakcija (putem PIN broja). Davaoci usluga brinu o sigurnosti finansijskih transakcija i trgovci preuzimaju određen dio odgovornosti u tom smislu, formulišući odgovarajuću politiku zaštite koju obrazlažu kupcima i koje se striktno pridržavaju.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditne i debitne kartice sve više dobijaju na značaju kao metod obračuna za plaćanja na malo pri kupovini određenih roba i usluga. Najveće kompanije koje posluju kreditnim karticama organizovale su zasebne elektronske i obračunske sisteme. MasterCard i Visa imaju sopstvene mreže ili elektronske terminale koje se koriste za verifikaciju transakcija širom svijeta. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Elektronski terminali na mjestu prodaje, o kojima će kasnije biti govora, (EFT/POS terminali) omogućavaju da se podaci sa kartice provjere za manje od 15 sekundi u okviru mreže koja povezuje trgovce širom svijeta sa centrom za obradu kreditnih kartica i eminentom kreditnih kartica. Na primjer, sistem koji koristi Visa, Visanet, sastoji se od tri računarska centra, od kojih su dva u Sjedinjenim Državama, a jedan u Velikoj Britaniji. Široke komunikacione mreže povezuju trgovce, koji koriste Visa sistem, sa ovim računarskim centrima. Ove mreže se sve brže šire, uporedo sa trendom prihvatanja kreditnih kartica od strane potrošača.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Broj kreditnih kartica u upotrebi raste naglo širom svijeta. U Evropi je krajem 1990. godine postojalo oko 200 miliona vlasnika kreditnih kartca. Prema podacima londonske konsultantske firme Battelle, ovaj broj je do kraja 1995. godine porastao na 350 miliona. Pored toga, vlasnici kreditnih kartica sve češće koriste svoje kartice umjesto tradicionalnih načina plaćanja putem gotovine i čekova. U Battelle-u tvrde da je broj transakcija plaćanja putem kartica iznosio 8milijardi krajem 1995. godine, što predstavlja povećanje od 300% u odnosu na 1990. godinu. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Platni sistemi kreditnim/debitnim karticama pokazali su se krajnje neotpornim na zloupotrebu. Kreditne/debitne kartice mogu se ukrasti od njihovih vlasnika i onda zloupotrijebiti, a trgovci koji primaju plaćanja kreditnom/debitnom karticom mogu prevariti potrošača i ne isporučiti mu robu (npr.kod naručivanja preko telefona). Gubici zbog zloupotrebe plaćanja kreditnom/debitnom karticom od strane trgovaca su značajniji. Zbog toga se vrši oštra selekcija trgovaca koji će dobiti ovlaštenje da primaju plaćanja putem kreditnih/debitnih kartica. Slično tome, izdavanje kreditnih/debitnih kartica sve se više kontroliše kako bi se smanjila zloupotreba i prevara od strane vlasnika kartica.[/FONT]
[FONT="]UVOD[/FONT]
[FONT="]Proces neprestanih promjena u finansijskim strukturama razvijenih tržišnih privreda zasniva se na finansijskim inovacijama koje rješavaju problem sve većeg broja i sve složenijih operacija u bankama, a neophodan uslov za to su tehnološke inovacije, posebno u bezgotovinskom i elektronskom plaćanju. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kako bi bankarske organizacije što brže, efikasnije i ekonomičnije obavljale svoje poslove,a da pri tome troškovi učešća živog rada i troškovi poslovanja uopšte, budu minimalni, neophodna je primjena savremene tehnologije. Banke i njihovi komitenti često se susreću sa problemom nepotpune sigurnosti, tajnosti i postojanosti tačnih podataka. Kako bi se ovi i slični problemi uklonili, banke insistiraju na sve većoj stručnosti njenih kadrova, kao i na primjeni savremenih tehnika i tehnologija prilikom obavljanja bankarskih poslova. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Jedna od najvažnijih inovacija, koja je danas neophodna za poslovanje svake banke je razvoj bezgotovinskog i elektronskog plaćanja. Mada je kod nas ovaj sistem plaćanja još uvijek nov, on ipak mnogo doprinosi razvoju današnjeg bankarskog sistema.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]1. BEZGOTOVINSKO PLAĆANJE[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Iako plaćanje i naplata nisu samo tehnička pitanja, tehnologija može značajno unaprijediti obavljanje finansijskih transakcija, omogućavajući da se ona obave brže, tačnije, pouzdanije i komfornije.Poslednjih godina učešće bezgotovinskog plaćanja u ukupnoj strukturi plaćanja između učesnika u platnom prometu sve više raste. Plaćanje bez upotrebe gotovog novca nazivamo bezgotovinskim plaćanjem. Ono se vrši preknjižavanjem potrebnog iznosa plaćanja sa računa dužnika na račun povjerioca kod iste kreditne ustanove i njene mreže filijala, ili između različitih kreditnih ustanova i to uz pomoć različitih instrumenata. Ovim plaćanjem postižu se velike uštede u poslovima, prostorijama, uređajima, kadrovima itd. jer se smanjuje potreba izrađivanja, čuvanja, prenošenja i čestog prebrojavanja golemih količina gotovog novca. Osim toga, ovakvim plaćanjem se omogućuje veoma potrebno praćenje i kontrolisanje privrednih kretanja od za to određenih ustanova. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Najčešće korištena sredstva za obavljanje finansijskih transakcija u bezgotovinskom poslovanju su:[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Kreditne/debitne kartice[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Pametne kartice (Smart Card) i elektronski novčanici (Electronic Wallet)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Elektronski ili digitalni novac (Electronic Money, Digital Cash)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
§ [FONT="]Sistemi mikroplaćanja (Micropayment)[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]1.1. Kreditne/debitne kartice[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Omogućavajući klijentima da svoje obaveze izmiruju kreditnom/debitnom karticom, prodavac ili davalac usluga (Enablers) ubrzava tok finans.sredstava ([/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]U razvijenim zemljama se ove kartice sve više koriste, djelimično i iz razloga što se na ovaj način obezbjeđuje bolja naknada za transakcione depozite kao i zbog uvođenja eksplicitne provizije na ranije besplatne usluge u vezi sa čekovima. Osim toga na razvoj plastičnih kartica utiče mogućnost da se u svakom momentu mogu kupiti robe i usluge – u zemlji ili u inostranstvu – što je pogodno ne samo za potrošače nego i za trgovinu koja time može znatno povećati robni promet. [/FONT]
[FONT="]*Kreditne kartice[/FONT][FONT="] pojavile su se u Sjedinjenim Državama tokom 1920-ih godina, kada su pojedine firme, poput naftnih kompanija i lanaca hotela, počele da ih izdaju svojim potrošačima. Ovakve kreditne kartice bile su zatvorenog tipa, tj. mogle su da se koriste samo u prodajnim/uslužnim objektima kompanije koja ih je izdala. Njihova upotreba značajno je povećana nakon II svjetskog rata.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Prvu univerzalnu kreditnu karticu, koja je mogla da se koristi u raznovrsnim prodajnim/uslužnim objektima, izdavao je Diner's Club,[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kasnije su se pojavili bankarski sistemi kreditnih kartica, u kojima banka odobrava račun trgovca odmah po prijemu računa o prodatoj robi, prikupljajući iznose koji će biti zaračunati vlasniku kartice na kraju ugovorenog perioda. Vlasnik kartice ovaj iznos plaća banci u [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Mnoge banke koje su organizovale sisteme kreditnih kartica na lokalnoj ili regionalnoj osnovi odlučile su da pristupe velikim nacionalnim sistemima pošto se obim usluga (ishrana i smještaj, kao i kupovina u prodavnicama) širio. Međutim, tek nedavno je upotreba kreditnih kartica značajno proširena izvan sjeverne Amerike, budući da je do kraja sedamdesetih nivo njihove upotrebe u Evropi bio vrlo nizak. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditna kartica, u današnjem smislu te riječi, je kartica koja dokazuje da je njenom vlasniku odobrena kreditna linija. Ona omogućava vlasniku da kupuje i/ili podiže gotovinu do prethodno utvrđenog iznosa; odobreni kredit može se u cjelosti isplatiti na kraju određenog perioda ili se može isplaćivati u ratama, pri čemu se neizmireni dug smatra odobrenim kreditom. Kamata se zaračunava na iznos bilo kojeg odobrenog kredita, a vlasniku se ponekad naplaćuje i godišnja provizija.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]*Debitne kartice[/FONT][FONT="] su novijeg datuma i predstavljaju metod plaćanja koji se najbrže razvija u Velikoj Britaniji. Kod ovih kartica potrošač se za izvršeno plaćanje zadužuje na njegovom transakcionom računu kod banke i to odmah ili dva-tri dana poslije izvršene transakcije. Debitne kartice u razvijenim zemljama imaju još uvijek niži nivo korišćenja nego kreditne kartice, ali korišćenje debitnih kartica raste po vrlo visokoj stopi. One se koriste prije svega u trgovini na malo, zatim u hotelima, restoranima, benzinskim pumpama itd. [/FONT]
[FONT="]Debitne kartice su povoljnije za prodavce odnosno davaoce usluga naročito ukoliko se odmah vrši zaduženje transakcionog računa potrošača korišćenjem on-line veze sa kompjuterskim centroml. Na taj način prodavci odmah dobijaju novac, dok potrošači ne mogu da koriste tzv. float odnosno vrijeme između povlačenja čeka i momenta zaduženja transakcionog računa vlasnika čeka. [/FONT]
[FONT="]Potrošači kod debitnih kartica su u nepovoljnijoj poziciji u odnosu na kreditne kartice, jer ne koriste kredit do mjesečnog saldiranja. Korišćenje debitnih kartica može se vršiti samo do iznosa pokrića na transakcionom računu. Međutim, potrošači mogu da dobiju kompenzaciju kod debitnih kartica npr.u vidu diskonta kod kupovine robe ili usluga.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditne kartice, uglavnom, zahtijevaju četiri strane u svakoj transakciji:[/FONT]
§ [FONT="]Vlasnika kartice[/FONT]
§ [FONT="]Trgovca koji prodaje robu ili usluge[/FONT]
§ [FONT="]Onoga ko vrši obradu plaćanja kreditnom karticom i[/FONT]
§ [FONT="]Emitenta kreditne kartice.[/FONT]
[FONT="]U izvjesnim slučajevima firma koja vrši obradu plaćanja kreditnom karticom i emitent kreditne kartice biće iste mada one, uglavnom, posluju kao različiti pravni subjekti. Sigurnost kod korišćenja plastičnih kartica obezbjeđuje se putem personalnog identifikacionog broja (personal identification number – PIN) koji se ugrađuje na magnetnu traku ili čip i sastoji se od nekoliko digitalnih znakova.Broj kartice prenosi se od kupca do prodavca elektronskim putem, te prodavac šalje kupljenu robu poštom. Prenos broja kartice obavlja se preko World Wide Web informacionog sistema, odnosno putem Interneta.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]PIN broj[/FONT][FONT="] [/FONT][FONT="](Personal Identifiaction Number) je lična tajna šifra vlasnika kartice. PIN broj se obično sastoji od 4cifre i isti je generisan, odštampan i kovertiran po posebnoj sigurnosnoj proceduri propisanoj od strane platnog sistema (VISA, MasterCard, Diners I sl.) kojem kartica pripada. Sigurnosna procedura (tzv.PIN management,) garantuje da niko – pa ni službenici koji sprovode tu proceduru ne mogu saznati vlasnikov PIN broj. [/FONT]
[FONT="]PIN broj služi da se vlasnik identifikuje prilikom korišćenja kartice na ATM uređajima (bankomatima). Za pojedine vrste platnih kartica kao što je to na primer debitna platna kartica Maestro koja pripada MasterCard platnom sistemu PIN broj se koristi za identifikaciju ne samo prilikom korišćenja kartice na ATM uređajima već i prilikom svakog plaćanja roba/usluga na prodajnim mestima koja su opremljena POS terminalima. Takođe, isti ili drugi PIN broj koji izdavalac kartice dodjeljuje, može se koristiti za identifikaciju prilikom korišćenja kartice putem Interneta (E-commerce) ili putem mobilnog telefona (M-commerce). [/FONT]
[FONT="]Prilikom korišćenja, PIN broj se unosi lično u ATM ili POS terminal i tom prilikom ne smije biti izložen pogledima drugih lica. PIN broj ne treba čuvati zajedno sa karticom. Iz istih razloga [/FONT][FONT="]Banka[/FONT][FONT="] je obavezna da karticu i PIN broj uruči u odvojenim kovertama a ako se isti dostavljaju poštom te pošiljke se nikada ne upućuju istog dana. Preporučuje se da se PIN broj zapamti a koverat ,u kojem je primljen, uništi. Ukoliko je drugo lice saznalo vlasnički PIN broj o tome odmah treba obavijestiti Izdavaoca kartice i zahtijevati zamjenu PIN broja. [/FONT][FONT="]Kod za identifikaciju u elektronskim transakcijama smatra se da je ekvivalent potpisa potrošača. [/FONT]
[FONT="]Uobičajena transakcija pomoću kreditne kartice odvija se na sljedeći način:[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac izračunava vrijednost kupljene robe i traži od kupca da plati[/FONT]
§ [FONT="]Kupac daje trgovcu kreditnu/debitnu karticu[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac provlači kreditnu/debitnu karticu kroz POS terminal. Vrijednost prodate robe se unosi ručno ili se preuzima iz registar-kase[/FONT]
§ [FONT="]Trgovac podnosi podatke o kreditnoj/debitnoj kartici i vrijednosti kupljene robe svojoj poslovnoj banci, sa zahtjevom za autorizaciju POS terminali su obično podešeni tako da zahtijevaju autorizaciju u momentu prodaje, a stvarni prenos podataka sa računa vrši se kasnije[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka zatim obrađuje transakciju, prosljeđujući zahtjev za autorizaciju banci koja emituje kreditnu/debitnu karticu. Broj kreditne/debitne kartice identifikuje vrstu kartice, banku koja ju je emitovala i račun vlasnika kartice.[/FONT]
§ [FONT="]Ako vlasnik kartice ima dovoljno novca na svom računu da pokrije kupovinu (ili mu je odbrena kreditna linija), banka koja emituje kreditnu/debitnu karticu autorizuje transakciju i generiše autorizacionu šifru. Ova šifra se šalje nazad poslovnoj banci. Banka koja emituje karticu rezerviše novac na računu vlasnika kartice u iznosu koji je ekvivalentan vrijednosti kupljene robe. Međutim, račun vlasnika kartice se još uvijek ne zadužuje.[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka obrađuje transakciju, a zatim šalje šifru za odobrenje ili odbijanje POS terminalu trgovca. Svaki POS terminal ima svoj jedinstveni identifikacioni broj, tako da je institucija koja vrši obradu transakcija u mogućnosti da proslijedi podatke upravo tom terminalu[/FONT]
§ [FONT="]Račun štampa POS terminal ili registar-kasa. Trgovac zahtijeva od kupca da potpiše račun, koji ga obavezuje da nakonadi naznačeni iznos banci koja emituje kreditnu/debitnu karticu.[/FONT]
§ [FONT="]Kasnije, u najvećem broju slučajeva uveče, kada se radnja zatvara, trgovac upoređuje autorizacije koje su memorisane u POS terminalu sa potpisanim računima. Kada izvrši provjeru podudarnosti svih autorizacija sa potpisanim računima, trgovac će prevesti, ili prenijeti podatke o svakoj autorizovanoj transakciji kreditnom/debitnom karticom poslovnoj banci na depozit. Isto tako, on može deponovati kod banke i realne, potpisane papirne račune[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka, za svaki pojedini račun, vrši sa odgovarajućom bankom koja je emitovala karticu ono što se naziva zamjenom. Banka koja je emitovala karticu odobrava poslovnoj banci iznos konkretnog računa, umanjen za iznos provizije za zamjenu.[/FONT]
§ [FONT="]Poslovna banka zatim deponuje iznos svih računa koje je podnio konkretni trgovac na njegov račun, umanjujući ga za diskontnu proviziju.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Prethodno opisani postupak elektronskog plaćanja putem kartice, zahtijeva usklađen rad mnogih učesnika. Ipak, presudnu ulogu u čitavom procesu ima davalac usluga, koji ne samo da mora maksimalno štititi transakcije odgovarajućim mehanizmima zaštite, nego mora brzo i sigurno uspostavljati veze između klijenata, trgovaca, uključenih banaka i davaoca usluga u srazmjerno kratkotrajnoj finansijskoj transakciji. Osnovni uslov kvaliteta [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Za prodavce robe ili usluga putem korišćenja kartica bitno je da banka, ili druga institucija koje je dotične kartice izdala, prihvata obaveze koje stvaraju imaoci kartica kada se ove obaveze prezentiraju za naplatu. Na taj način uključena je garancija banke odnosno institucije koje je kartice izdala u pogledu isplate prodavcu za robu ili usluge. Radi svoga obezbjeđenja, banka vodi računa o platnoj sposobnosti svojih klijenata kojima kartice izdaje, određuje maksimalni iznos kredita ukoliko se radi o kreditnoj kartici, kao i rok do kojeg kartica važi.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Iako je plaćanje karticom veoma popularan oblik izvršavanja finansijskih transakcija u elektronskom poslovanju, mnogi ljudi su skeptični zbog straha od prevare i ostalih popratnih rizika. Upravo iz tog razloga, sigurnost transakcija u elektronskom plaćanju i dalje ostaje osnovnim razlogom koji spriječava brži razvoj ovakvih sistema plaćanja. Kako bi se poboljšao imidž elektronskog plaćanja putem kartica, vodeće svjetske kuće (Visa, American express, MasterCard, Discover...) podstiču, organizuju i sponzorišu istraživanja i inovacije u području sigurnosti online transakcija (putem PIN broja). Davaoci usluga brinu o sigurnosti finansijskih transakcija i trgovci preuzimaju određen dio odgovornosti u tom smislu, formulišući odgovarajuću politiku zaštite koju obrazlažu kupcima i koje se striktno pridržavaju.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Kreditne i debitne kartice sve više dobijaju na značaju kao metod obračuna za plaćanja na malo pri kupovini određenih roba i usluga. Najveće kompanije koje posluju kreditnim karticama organizovale su zasebne elektronske i obračunske sisteme. MasterCard i Visa imaju sopstvene mreže ili elektronske terminale koje se koriste za verifikaciju transakcija širom svijeta. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Elektronski terminali na mjestu prodaje, o kojima će kasnije biti govora, (EFT/POS terminali) omogućavaju da se podaci sa kartice provjere za manje od 15 sekundi u okviru mreže koja povezuje trgovce širom svijeta sa centrom za obradu kreditnih kartica i eminentom kreditnih kartica. Na primjer, sistem koji koristi Visa, Visanet, sastoji se od tri računarska centra, od kojih su dva u Sjedinjenim Državama, a jedan u Velikoj Britaniji. Široke komunikacione mreže povezuju trgovce, koji koriste Visa sistem, sa ovim računarskim centrima. Ove mreže se sve brže šire, uporedo sa trendom prihvatanja kreditnih kartica od strane potrošača.[/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Broj kreditnih kartica u upotrebi raste naglo širom svijeta. U Evropi je krajem 1990. godine postojalo oko 200 miliona vlasnika kreditnih kartca. Prema podacima londonske konsultantske firme Battelle, ovaj broj je do kraja 1995. godine porastao na 350 miliona. Pored toga, vlasnici kreditnih kartica sve češće koriste svoje kartice umjesto tradicionalnih načina plaćanja putem gotovine i čekova. U Battelle-u tvrde da je broj transakcija plaćanja putem kartica iznosio 8milijardi krajem 1995. godine, što predstavlja povećanje od 300% u odnosu na 1990. godinu. [/FONT]
[FONT="] [/FONT]
[FONT="]Platni sistemi kreditnim/debitnim karticama pokazali su se krajnje neotpornim na zloupotrebu. Kreditne/debitne kartice mogu se ukrasti od njihovih vlasnika i onda zloupotrijebiti, a trgovci koji primaju plaćanja kreditnom/debitnom karticom mogu prevariti potrošača i ne isporučiti mu robu (npr.kod naručivanja preko telefona). Gubici zbog zloupotrebe plaćanja kreditnom/debitnom karticom od strane trgovaca su značajniji. Zbog toga se vrši oštra selekcija trgovaca koji će dobiti ovlaštenje da primaju plaćanja putem kreditnih/debitnih kartica. Slično tome, izdavanje kreditnih/debitnih kartica sve se više kontroliše kako bi se smanjila zloupotreba i prevara od strane vlasnika kartica.[/FONT]