Član
- Učlanjen(a)
- 08.10.2009
- Poruka
- 1.849
PREDROMANTIZAM I ROMANTIZAM
Iz ovog revolucionarnog doba potiče i najveći reformator srpskog jezika i srpske književnosti, Vuk Stefanović Karadžić. Već je Dositej težio stvaranju srpske književnosti evropske po formi i nacionalne po duhu, demokratizaciji jezika i književnosti, njihovom postavljanju na narodnu osnovu. Taj program ostvariće u potpunosti Vuk. Najvažnija književna delatnost njegova bila je sakupljanje svekolikog narodnog blaga. Već 1814. objavio je Malu prostonarodnju slaveno-serbsku pjesnaricu, koja je sadržala stotinak pretežno lirskih pesama i bila veoma lepo primljena. Postepeno Vuk je priremio i izdao četiri knjige srpskih narodnih pesama (1823—1833), koje su, naročito one junačke, stekle svetsku slavu. Tome su pogodovali ne samo ondašnje romantičarsko oduševljenje u Evropi za narodno stvaralaštvo nego i Vukov istančan ukus i pouzdan izbor pesama i pevača (među kojima su, uz Višnjića, najpoznatiji Tešan Podrugović i starac Milija). Srpskoj narodnoj poeziji divili su se Herder i Gete, mistifikovao ju je Merime, a prevodili su je Gete, Valter Skot, Puškin. Na podsticaj Jakoba Grima, Vuk je počeo skupljati i srpske narodne pripovetke (1821, 1853), a objavio je i zbirku narodnih poslovica (1836). Uz ovaj folkloristički rad treba pomenuti i Vukovu etnografsku delatnost. Takve građe ima u oba njegova rečnika i u Kovčežiću za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona (1849), ali je od Vuka ostao i obiman nezavršen etnografski spis Život i običaji naroda srpkog (štampan posmrtno, 1867). Podjednako važna oblast Vukova rada je borba za narodni jezik i fonetski pravopis (svaki glas u njegovoj azbuci ima samo jedan znak). Mada su Dositej i njegovi sledbenici težili uvođenju narodnog jezika u književnost i pojednostavljenju pravopisa, tek je Vukova reforma odlučno raskrstila sa crkvenoslovenskim i veštačkim ruskoslovenskim jezikom. Pošto je 1814. izdao prvu srpsku gramatiku, Vuk je, istovremeno sa popravljenim izdanjem te Pismenice srpskoga jezika, 1818, objavio i Srpski rječnik sa 26.000 reči protumačenih nemačkim i latinskim ekvivalentima, a 1852. drugo, znatno prošireno izdanje ovoga rečnika sa preko 47.000 reči. Neprestano se boreći za svoje ideje i polemišući sa mnogobrojnim protivnicima, Vuk je u svom almanahu Danica (1826—1829. i 1834) za 1827. godinu štampao prvi srpski bukvar, a nastojanje da pokaže kako su narodni jezik i stvaralaštvo u njegovom duhu podesni da izraze i najviše predmete krunisao je prevodom Novog zavjeta (1847). Jezički reformator i leksikograf, folklorist i etnograf, prvi književni kritičar, Vuk Karadžić je bio i hroničar Prvog srpskog ustanka i istoričar, po čijim je podacima i kazivanju istaknuti nemački istoričar Leopold Ranke napisao čuveno delo Die serbische Revolution (1829). I sam izdanak toga ustaničkog vremena, Vuk je svojim delom označio osobitu srpsku revoluciju: u jeziku, književnosti, nauci, kulturi.
Dok Vukovo delo umnogome prevazilazi predromantizam, kojem vremenski pripada, pa i potonji romantizam, neki njegovi savremenici, uz nova obeležja, još pokazuju tragove prethodnih smerova. To najviše važi za Simu Milutinovića Sarajliju, pisca epa o Prvom srpskom ustanku, Srbijanka (1826), koji je svoju privrženost Vuku i romantizmu izrazio skupljajući narodnu poeziju.
Isprva blizak Vukovim idejama, sopstveni put je tražio romansijer, dramski pisac i pesnik Jovan Sterija Popović, u čijem se delu ogledaju razni stilovi i tendencije, ali koji se u poznim godinama autentično oglasio melanholičnom poezijom (Davorje, 1854), a mnogobrojnim komedijama karaktera (Laža i paralaža, 1830; Kir Janja, 1837; Pokondirena tikva, 1838; Rodoljupci, posmrtno, 1848. i dr.) stvorio je modernu srpsku komediju i presudno uticao na kasniji razvitak te književne vrste. Štaviše, taj izuzetno obrazovani čovek, osnivač Društva srpske slovesnosti, Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja (sa Narodnom bibliotekom) u Beogradu, odigrao je važnu ulogu i u nastajanju realizma u srpskoj književnosti.
I najveći pesnik predromantizma, jedna od najkrupnijih ličnosti srpske književnosti uopšte, Petar Petrović Njegoš, budući učenik Sime Milutinovića, morao se odužiti klasicizmu. Međutim, njegovo delo prevazilazi privremene književne podele i pretvara se u pravu književnu sintezu. Filozofska poema Luča mikrokozma (1845) i spev Lažni car Šćepan Mali (1851), a naročito dramski spev Gorski vijenac (1847), ne samo što potvrđuju ogromne mogućnosti jezika i narodnog stvaralaštva na koje se Njegoš oslanjao nego i uvršćuju ovog pisca u velikane svetske književnosti. Pojava Gorskog vijenca 1847. godine, istovremeno sa Vukovim prevodom Novog zavjeta, Pesmama Branka Radičevića i raspravom Đure Daničića Rat za srpski jezik i pravopis, označava pobedu Vukove reforme i nove književnosti uopšte, zbog čega ta godina predstavlja prekretnicu u srpskoj književnosti XIX veka.
Upravo poezija Branka Radičevića, pisana narodnim jezikom i bliska narodnom duhu, ali i nadahnuta ondašnjim strujanjima u evropskom pesništvu, čini pravi početak srpskog romantizma. Brankove pesme nisu samo potvrda Vukovih shvatanja nego i svedočanstvo o istinskom pesničkom daru i lirskoj svežini toga prerano umrlog stvaraoca. U živahnom spevu Đački rastanak (1844) i melanholičnoj poemi Tuga i opomena (1844—1845), u vedrim minijaturama Devojka na studencu (1843), Vragolije (1843) i dr., ali i u elegijama poput one Kad mlidijah umreti (1845), Radičević je nagovestio velik pesnički raspon, koji se u njegovom fragmentarnom delu snažno ispoljio. Brankovom naraštaju pripadao je i najveći srpski putopisac Ljubomir Nenadović, koji je objavio Memoare svoga oca prote Mateje Nenadovića, ali je najpoznatiji kao pisac Pisama iz Italije (1868—1869) i više drugih putopisa.
Romantičarsku poeziju, koju je tako sjajno započeo B. Radičević, najpotpunije su izrazili Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić. Najplodniji i najraznovrsniji među njima, Zmaj, središnja je ličnost srpskog romantizma, koji je znatno prevazišao. Pesnik intimne lirike (zbirke Đulići, 1864. i Đulići uveoci, 1882), satiričar i rodoljubivi pesnik, tvorac srpske poezije za decu i do danas najveći srpski dečji pesnik, Zmaj je obilato prevodio iz mnogih evropskih književnosti, naročito poeziju, uređivao je književne, satirične i dečje listove, među kojima su Zmaj, po kome je i nadimak dobio, i najznačajniji srpski list za decu Neven. Đura Jakšić je najizrazitiji romantičar među ovim pesnicima. Pisao je i liriku, i epsku poeziju, i pesničku dramu. Njegova rodoljubiva poezija odlikuje se silinom, a ljubavna lirika i, naročito, pesme posvećene prirodi ispunjene su melanholijom i prerastaju u poeziju raspoloženja. Jakšić je značajan i kao dramski pisac, među čijim se delima naročito ističu istorijske tragedije u stihu Jelisaveta (1868) i Stanoje Glavaš (1878). Pisao je, takođe, romantičarske pripovetke iz savremenog života (Sirota Banaćanka i dr.), a u Komadiću švajcarskog sira (1871) približio se realizmu. Najmlađi od ove trojice romantičara, Laza Kostić, dugo je bio osporanan, ali su potom moderni pisci, naročito posle II svetskog rata, u njemu otkrili svoga preteču. U njegovom protivrečnom delu nejednake vrednosti mogu se naći i drame (Maksim Crnojević, 1863; Pera Segedinac, 1882), i duže epsko-lirske pesme i balade, i eseji, i filozofski i estetički spisi, i književna i pozorišna kritika, i prevodi, pa i velika monografija o Zmaju (1902). Ali punu meru svog dara Kostić je dostigao u nekim od malobrojnih lirskih pesama (Među javom i med snom, 1863; Santa Maria Della Salute, 1909. i dr.). Savremena revalorizacija Kostićevog stvaralaštva svedoči o delotvornoj povezanosti moderne srpske poezije s jednim tokom srpskog romantizma.
Mića Popović: portret Vuka Karadžića u foajeu Narodne biblioteke Srbije u Beogradu
Petar Petrović Njegoš, skulptura Ivana Meštrovića u Njegoševom mauzoleju na Lovćenu
Kulturna riznica SRBIJE
Jovan Deretić — Kratka istorija srpske književnosti
ROMANTIZAM
U 1847, najznačajnijoj književnoj godini u srpskoj literaturi 19. veka, pojavile su se četiri knjige koje su značile trijumf narodnog jezika: Vukov prevod Novog zavjeta, Njegošev Gorski vijenac, Pesme Branka Radičevića i filološka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Bio je to istorijski susret najznačajnijih predstavnika dveju književnih epoha. Vuk i Njegoš, centralne ličnosti prethodnog razdoblja, dali su u navedenim knjigama završni oblik celokupnom svom dotadašnjem radu: Vuk u stvaranju književnog jezika na narodnim osnovama a Njegoš u stvaranju umetničke poezije na temeljima narodne pesme. Uporedo s njima pojavila su se dva mlada pisca koji će zauzeti centralni položaj u narednom razdoblju, Branko Radičević u poeziji a Đura Daničić u filologiji. S njima će oba ključna pitanja Vukovog doba, pitanje književnog jezika i umetničke poezije, ući u novu fazu svog razvoja.
Razdoblje koje će započeti u znaku pobede Vukove reforme doneće punu pobedu romantizma kao književnog pravca. Dok se ranije javlja samo kao jedna od književnih tendencija epohe, kao bitna odlika samo nekoliko istaknutih stvaralaca, romantizam sada postaje osnovno obeležje, stilska dominanta, čitavog razdoblja. Postoje i druge značajne razlike između prvog i drugog talasa romantizma. Vukov i Njegošev romantizam, unekoliko i Milutinovićev, javljaju se na folklornoj osnovi, kao neposredni produžetak narodnog stvaralaštva. U njemu su došla do izražaja revolucionarna ustanička heroika i shvatanja našeg patrijarhalnog društva. U poeziji on se dodiruje s klasicizmom, koji je bio vladajući stil epohe. Romantizam B. Radičevića i njegovih sledbenika javlja se u razvijenijoj građanskoj sredini ugarskih Srba kao suprotnost klasicizmu, koji on od samog početka odlučno odbacuje kao uvezeni, podražavalački i u biti nepoetski pravac. On se nadovezuje na drugu značajnu struju ranije književnosti, na više lirski i poetski obojeni sentimentalizam koji je bio tuđ ranijim romantičarima. Drukčiji je i odnos prema narodnoj poeziji. Brankovski, građanski romantizam nije deseterački kao Njegošev. Junački deseterac kao osnovni metrički instrument epskopatrijarhalne kulture, koji je u Njegošu, kao najvećem predstavniku te kulture, dobio svoj vrhunski izraz, gubio je izvan njenih okvira svoju životvornu osnovu i pretvarao se pre svega u oblik oponašanja narodne poezije. Branku i kasnijim romantičarima mnogo je bliža metrički raznovrsnija narodna lirika, ali ne toliko patrijarhalna, vukovska "ženska pesma" koliko ona poluseljačka-poluvaroška poezija prečanskih krajeva, koja se Vuku nije dopadala. Narodna pesma samo je jedan od izvora u stvaralaštvu romantičara. Razvoj romantičarske poezije, uprkos povremenim vraćanjima narodnoj pesmi kao ishodištu, u stvari pokazuje stalnu tendenciju udaljavanja od narodne poezije i istovremeno približavanja evropskim pesničkim tokovima. To se ispoljilo na svim planovima poetske strukture, u tematici, izrazu, versifikaciji. Naročito su značajne metričke inovacije romantičara, pre svega uvođenje jampskog stiha. Jamb ne odgovara trohejskoj prirodi srpskog jezika te se po pravilu ne javlja u narodnoj poeziji. Romantičari ga grade na veštački način i time izazivaju čitavu malu revoluciju u srpskom stihu. Podražavanje deseterca i drugih oblika narodnog stiha, na jednoj, i uvođenja jamba, na drugoj strani — to su dve suprotne granične tačke koje obeležavaju raspon unutar kojeg se razvija i ostvaruje srpska romantičarska poezija.
ROMANTIZAM
ROMANTIZAM 40-TIH GODINA
U srpskoj poeziji 40-tih godina 19. veka, i pre no što se pojavio Branko, osećaju se izvesni tonovi i težnje koji će tek u Brankovim pesmama dobiti pun izraz. Pojedini pesnici, — često su to sasvim beznačajna i danas zaboravljena imena — odbacuju klasične kalupe i pevaju slobodno i spontano o narodu, prirodi, dragoj, u stihu koji je narodni ili blizak narodnom. I neki istaknutiji pesnici koji su počeli kao klasicisti priklanjaju se talasu što dolazi i počinju pevati u narodnom duhu. Među njima su najznačajniji: VASA ŽIVKOVIĆ (1819-1891), pesnik lakih, melodioznih i zbog toga vrlo popularnih pesama ljubavne i rodoljubive sadržine, i, naročito JOVAN SUBOTIĆ (1817—1886). Subotić se, prvi od značajnijih srpskih pisaca iz Ugarske, opredeljuje za Vukovu reformu, proglašava našu narodnu pesmu za osnovnu nacionalnu poeziju pa i sam počinje, bez mnogo talenta, pevati lirske i epske pesme u narodnom duhu (u svoje vreme bio je slavljen njegov ep Kralj Dečanski napisan u desetercu). Obrazovan i načitan, upućen u najnovije pojave u evropskoj književnosti, Subotić je po svojim kritičkim napisima iz 40-tih godina, više nego po svojoj poeziji bio jedan od inicijatora romantizma u srpskoj književnosti. Stvarao je u svim književnim žanrovima. Pored pesama, pisao je romantične istorijske novele, istorijske drame, ogledao se i u romanu, ali se nikad nije uzdigao iznad prosečnosti. On je karakterističan za prvi, podražavalački, predbrankovski stadijum srpske romantike, kada su srpski pesnici, izvežbani u oponašanju klasične i nemačke poezije, stali isto tako predano i vispreno oponašati narodne pesme. Oponašanje narodne poezije zadržaće se i dalje ali pre svega kao najniži, gotovo izvanliterarni oblik srpske romantike (Joksim Nović Otočanin, Jovan Sundečić i dr.).
Branko Radičević (1824—1853) odlučno je raskrstio ne samo sa zastarelim klasicizmom nego i s nestvaralačkim oponašanjem narodne poezije. Iako rođen u Slavonskom Brodu, intimno je i pesnički neraskidivo povezan s jednim drugim gradom, Sremskim Karlovcima, gde je proveo najlepše đačke dane. Po završetku gimnazije otišao je u Beč (1843), gde je studirao najpre prava a onda medicinu, ne završivši ni jedno ni drugo. U Beču je došao u bliži dodir s evropskom, naročito nemačkom romantikom, što će odigrati značajnu ulogu u njegovom formiranju. Uz Bajrona, koji je i za Branka kao i za druge romantičare bio velik izazov, na njega su najviše uticali nemački poznoromantičari švapske škole, naročito pesnik balada Uland. Na Brankovo pesničko opredeljenje presudno je uticalo zbližavanje s Vukom i Daničićem i ulazak u Vukov bečki književni krug. Vuk ga je uputio na domaće izvore, otkrio mu bogatstvo narodne poezije kako one iz svojih zbirki tako, posredno, i one koju je pesnik poneo u sebi iz svoga sremskog zavičaja. Taj dvostruki uticaj, Vuka i narodne poezije, s jedne, i evropske romantike, s duge strane, oseća se u celom Brankovu delu, s tim što u dvema njegovim za života objavljenim knjigama pesama (1847, 1851) preovlađuje vukovska orijentacija, dok je tek treća, posthumno objavljena knjiga (1862) otkrila jednog novog i drukčijeg ali ništa manje autentičnog pesnika.
U svojoj lirici Branko je pesnik elementarnih osećanja, blizak animističkom i panteističkom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme građene su po obrascu narodne lirske pesme, u njima je data neka rudimentarna fabula, neka radnja koja se uvek zbiva u slobodnoj prirodi i čiji su protagonisti obično dragi i draga, momak i devojka, ili jedno od dvoje koje čezne za onim drugim. U takve minijaturne lirske priče spadaju neke od njegovih najpoznatijih pesama: Devojka na studencu, Vragolije, Putnik na uranku, Ribarčeta san i dr. One su pune radosti, vedrine i naivne dečje začuđenosti pred najobičnijim stvarima, bezazlene, umiljate i istovremeno mladalački raspusne i čulne. Privlačnost tih pesama tako je neodoljiva da se ponekad ceo pesnik neopravdano poistovećuje s njima. Kod Branka, međutim, ima pesama koje su složenije i po konstrukciji i po osećanjima koja su data u njima. One nisu narativne, osećanja se u njima ne izražavaju posredstvom fabule, nego neposredno ili kroz sliku. P. Popović ih naziva "čisto lirskim pesmama". U većini tih pesama preovlađuju setni tonovi i sumornija, elegična raspoloženja. Branko tu više nije pesnik životne radosti, nego pesnik tuge, smrti, elegičar. Smrt i predosećanje smrti nadahnuli su njegove najdublje lirske pesme: Jadna draga, Kad mlidijah umreti, Bolesnikov uzdisaj. Radosti i tuga, život i smrt, ditiramb i elegija — to su suprotna i istovremeno međusobno povezana raspoloženja i teme Brankove poezije. Njegovi su najčešći motivi rastanak i rastajanje, put i putovanje. Rastanak je kod njega uvek povezan s predosećanjem smrti.
Iako izrazito lirski temperament, Branko je u toku celog svog rada pokazivao sklonost prema većim pesničkim kompozicijama. Njegova najznačajnija ostvarenja većeg obima jesu lirski spevovi Đački rastanak i Tuga i opomena te satirični spev Put u kojem je izvrgnuo ruglu protivnike Vukove reforme. Đački rastanak i Tuga i opomena, dva Brankova najbolja pesnička ostvarenja, nalaze se na suprotnim polovima njegova dela. Đački rastanak uvodi nas u najuži zavičajni krug pesnikov. Rastanak je dvostruk, zavičajni i đački. Ozareni karlovački predeo od Dunava do Stražilova ispunjava prvi deo poeme. Zagledan u njega pesnik se oprašta od dragih mesta od kojih ga svako podseća na nešto prisno, davnašnje. Opraštanje i sećanje dve su lirske teme koje se muzički smenjuju. U drugom delu dominira veliko đačko kolo, koje predstavlja pesmu u pesmi, intonacijski ostvarenu na osoben način, u ritmu razigrane sremske poskočice. U kolu se smenjuju ljubavne i junačke popevke, u kojima se prizivaju najslavniji junaci iz nacionalne istorije a uporedo s tim kroz njih struji radosni narodni život. Na kraju đačko kolo prerasta u simboličko kolo bratstva u koje se pozivaju svi naši narodi. Đački rastanak ispevan je u rimovanom desetercu; njega, naročito u kolima, često smenjuju kraći stihovi koji ubrzavaju ritam izlaganja. Tuga i opomena otkriva drugi pesnički svet i na drukčiji način. To je veća lirska kompozicija ispevana u oktavama, koje su, izuzev nekoliko poslednjih deseteračkih, date u jampskom jedanaestercu, prihvaćenom iz nemačke poezije. U osnovi pesme je banalna ljubavna fabula o dvoje dragih koji se rastaju, on odlazi u neku drugu pokrajinu, tu zaboravlja dragu, a kad se vrati u zavičaj, više je ne nalazi među živima. Tu fabulu Branko je obradio u raznim varijantama u desetak svojih romansi pisanih po ugledu na Ulanda i druge nemačke pesnike (Dva kamena, Dragi, Jadi iznenada i dr.). U Tugi i opomeni ona je lirski nadograđena motivima ljubavi, prirode i muzike. Najviše mesta dato je prirodi. Sve promene u ljubavnoj priči prate adekvatna zbivanja u prirodi. Na kraju poeme draga je poistovećena s prirodom. Ona se junaku javlja u snu u trenutku kada se priroda budi iz zimskog mrtvila i počinje nov život, a njenu pojavu prati muzika oživelog predela. Vreme koje obuhvata fabula poklapa se s godišnjim ciklusom prirode. Tako se ovaj spev od sentimentalne ljubavne priče pretvorio u mitsku poemu o prirodi, o njenom umiranju i ponovnom rađanju.
Prvenstveno lirik, Branko Radičević nije imao mnogo uspeha u epskoj poeziji. Njegove herojske poeme (Gojko, Hajdukov grob, Uroš, Stojan), u kojima se oseća dvostruki uticaj, Bajrona i naše junačke epike, značajne su samo po fragmentima lirskog karaktera. Bolje su mu lirske bajronističke pripovetke u stihu, Utopljenica i Osveta, po sižeu povezane, pune neobičnosti, tajanstva, mistike. Najobimnije i najznačajnije njegovo epsko delo, nezavršena poema Bezimena, široko romansijerski zasnovana, pokušaj romana u stihovima, pruža realističko-humorističku sliku života srpskih studenata u Beču. To je Brankov zaokret od romantizma k realizmu, koji je, zbog njegove prerane smrti, ostao samo velik nagoveštaj.
Književnom pokolenju B. Radičevića pripada još nekoliko pisaca koji su stvarali na sličnim pretpostavkama kao i pesnik Đačkog rastanka, ili će u svom kasnijem radu biti pod njegovim uticajem. Brankov drug iz bečkih dana Đura Daničić (1825-1882), najveći srpski filolog 19. stoleća, Vukov saradnik, autor pionirskih radova iz raznih filoloških disciplina, književnost je zadužio najviše klasičnim prevodom Starog zavjeta (1869). Pripovedač Bogoboj Atanacković (1826—1858), takođe Brankov prijatelj i vukovac, značajan je najviše po romanu Dva idola (1851) s temom iz revolucije 1848. Taj prvi srpski roman iz savremenog života po svojim stilskim osobinama izrazito je romantičarsko delo. Njegov je junak bajronovski izuzetna ličnost, idealist i sanjalica koji ne nalazi mesta u životu. S Brankom je drugovao i Jovan Ilić (1823—1901), prvi pesnik rođen u Srbiji. Počeo je pisati pod uticajem sentimentalno-didaktičke poezije predbrankovske epohe a kasnije se preusmerio na narodnu poeziju i bio njen najdarovitiji podražavalac, neka vrsta folklornog artiste. U poznim godinama proslavio se kao istočnjački pesnik (Dahire, 1891). Njegove istočnjačke pesme nisu samo plod lektire nego i uticaja domaće, muslimanske poezije, posebno bosanskih sevdalinki. Napisao je i idilični spev Pastiri (1868), u kojem je obradio jedan folklorni motiv uzet iz Vukovih spisa.
Ljubomir Nenadović (1826—1895), sin Prote Mateje, čije je Memoare objavio, pored Branka najistaknutiji i jedan od najplodnijih pisaca tog pokolenja, počeo je takođe u duhu predbrankovske tradicije i u poeziji ostao do kraja refleksivan, moralista, dositejevski poučan, više stihotvorac nego pravi pesnik. Mnogo je značajniji njegov rad na putopisu. Nenadović je najveći srpski putopisac, tvorac ove književne vrste u kojoj će kasnije, među piscima 20. veka, dobiti nekoliko značajnih sledbenika. S njegovih studentskih putovanja po Evropi nastaće prvi njegovi putopisi Pisma iz Grajfsvalda (1850) i Pisma iz Švajcarske (1852), puni vedrine, humora, zanimljivih doživljaja, poetični po osnovnom raspoloženju, slobodne, rasute kompozicije s mnoštvom digresija, koje će i u kasnijim njegovim putničkim pismima biti jedna od glavnih odlika njegovog putopisnog stila. Glavno mu je delo Pisma iz Italije (1868-9), zanimljivo naročito po Njegoševom liku, koji je dat u njemu. Susret s Njegošem u Italiji, razgovori s njim, njegove misli, izreke, zajednički doživljaji, anegdote o njemu, podaci o njegovim delima — sve to čini ovaj izvrsni putopis knjigom koja je neophodna za poznavanje Njegoševog lika i njegove poezije. Toj su knjizi bliska Pisma s Cetinja ili O Crnogorcima (1889), u kojima se takođe govori dosta o Njegošu kao i o kasnijim crnogorskim vladarima; uz to, ona sadrže mnoštvo zanimljivosti o crnogorskom životu, običajima, shvatanjima, načinu govora, obilje anegdota, živih likova, dramatičnih doživljaja. U njima je data idealizovana, romantična slika Crne Gore i Crnogoraca, kod kojih veliča ne samo hrabrost nego i rečitost, mudrost, visoko moralno osećanje. U drukčijem raspoloženju pisana su ranije nastala Pisma iz Nemačke (1874), knjiga bolesna i razočarana čoveka, ispunjena osećanjem praznine, usamljenosti, dosade i besciljnosti modernog života. Didaktičan i prosvetiteljski nastrojen u svojoj poeziji, slobodouman Evropejac u ranim putopisima a oduševljeni nacionalni romantik u knjigama o Njegošu i Crnoj Gori, Nenadović je u Pismima iz Nemačke najbliži osećanju umora, zasićenosti i besmisla, koje će preovladati u književnost na prelazu iz 19. i 20. vek.
ROMANTIZAM
ROMANTIZAM OMLADINSKOG DOBA
Uz Zmaja, Jakšića i Kostića romantizam je dao još veliki broj pisaca, uglavnom pesnika, od kojih neke ne bi trebalo zaobići.
Stevan Vladislav Kaćanski (1828—1890), "Stari bard", kako su ga nazivali savremenici, bio je pesnik borbenog nacionalizma. Učestvovao je u revoluciji 1848. i na bojištu pevao pesme koje su kao podstrek borcima čitane po vojničkim logorima. Pisao je rodoljubive pesme i herojske spevove kojima je romantičarska egzaltacija srpstvom dovedena do krajnosti (Noćnica, Grahov laz, Srbobran), bio je pesnik iskusnih handžara, ubojnih pokliča, vojničkih truba, rata. Neke njegove pesme (Gde je srpska Vojvodina, Hej, trubaču s bojne Drine, Sa Avale or'o klikće) postale su popularne patriotske himne.
Jovan Grčić Milenko (1846—1875), najznačajniji pesnik 60-tih i 70-tih godina posle velike trojke, svoj individualni izraz postigao je u tzv. "prostim pesmama" u kojima je težio da se što više približi životu. U njima je pevao o lepoti prirode, fruškogorskom pejzažu, o svakodnevnom seoskom životu. Pisao je takođe ljubavne i elegične pesme. Odlike njegovog pesničkog stila jesu: idilični panteizam, jednostavnost, folklorni artizam (Pesme, 1869). Ogledao se i u novelistici. Dve njegove pripovetke, U gostionici kod "Polu-zvezde" na imendan šantavog torbara i nezavršena Sremska ruža, delovi su šire zasnovanog rada, možda romana, iz narodnog života. Prva, uspelija, jeste stilizovana folklorno-fantastična pripovetka po ugledu na Gogolja, koja umetnički nadmaša kasnije Glišićeve pokušaje u istom žanru.
Milorad Popović Šapčanin (1841—1895) je, uz J. Ilića, najznačajniji romantičar iz Srbije. Pisao je pesme, drame, pripovetke i romane. U lirici je izrazio sentimentalno-idiličnu komponentu romantike. Najbolji mu je ciklus Selo u detinjskim uspomenama (1866), u kome se afirmisao kao pesnik seoske idile, i zajedno s J. Grčićem-Milenkom kao glavni predstavnik poezije sela u srpskom romantizmu. Njegovi epski i naročito dramski radovi s temama iz srpske istorije pisani 80-tih godina (u to vreme bio je upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu) neuspeli su plodovi pozne romantike. Značajniji mu je pripovedački rad koji čini tridesetak pripovedaka i dva romana, istorijski roman Hasan-aga i sentimentalni roman Sanjalo (1889); ovaj drugi njegovo je najbolje delo. Šapčaninove pripovetke, kao i Jakšićeve, romantičarske su po svom stilu i obliku, ali i nekima, naročito u onima iz poznijeg perioda, ima dosta realizma u slikanju sredine i likova.
Stojan Novaković (1842—1915), političar, filolog, istoričar, jedna od najistaknutijih ličnosti Srbije u drugoj polovini 19. stoleća, pripadao je omladinskom pokolenju. Uređivao je glavni romantičarski časopis u Srbiji "Vilu" (1865-8) i pisao slabe pesme i pripovetke, no ubrzo je napustio književni rad i posvetio se naučnom proučavanju jezika, književnosti i istorije. Napisao je prvu sistematsku Istoriju srpske književnosti (1867, drugo, prerađeno izdanje 1871), Srpsku bibliografiju (1869), više studija o raznim piscima i književnim pojavama, izdavao stare srpske književne spomenike. Filolog po struci, učenik Đure Daničića i njegov sledbenik, Novaković je u svojim književnim istraživanjima uvek polazio od jezika; on je glavni predstavnik srpske filološke kritike.
Na prelazu između romantizma i realizma javlja se komediograf Kosta Trifković (1843—1875), koji je početkom 70-tih godina objavio više komedija, uglavnom jednočinki, iz novosadskog malograđanskog života (Čestitam, Školski nadzornik, Ljubavno pismo, Francusko-pruski rat, Izbiračica, od kojih je samo poslednja većeg obima, u tri čina). Trifković neguje laku, lepršavu komediju intrige sa živim, dinamičnim dijalozima i jednostranim ali zanimljivim tipovima iz svakodnevnog života. One su uz to vešto komponovane, scenične, zabavne, nepretenciozne, pune lakog i prijatnog humora. Izvođene su u svim jugoslovenskim sredinama i prevođene na strane jezike, a neke se i danas održavaju na sceni. Uz Steriju i Nušića, Trifković je najznačajniji srpski komediograf.
izvor:riznicasrpska
Iz ovog revolucionarnog doba potiče i najveći reformator srpskog jezika i srpske književnosti, Vuk Stefanović Karadžić. Već je Dositej težio stvaranju srpske književnosti evropske po formi i nacionalne po duhu, demokratizaciji jezika i književnosti, njihovom postavljanju na narodnu osnovu. Taj program ostvariće u potpunosti Vuk. Najvažnija književna delatnost njegova bila je sakupljanje svekolikog narodnog blaga. Već 1814. objavio je Malu prostonarodnju slaveno-serbsku pjesnaricu, koja je sadržala stotinak pretežno lirskih pesama i bila veoma lepo primljena. Postepeno Vuk je priremio i izdao četiri knjige srpskih narodnih pesama (1823—1833), koje su, naročito one junačke, stekle svetsku slavu. Tome su pogodovali ne samo ondašnje romantičarsko oduševljenje u Evropi za narodno stvaralaštvo nego i Vukov istančan ukus i pouzdan izbor pesama i pevača (među kojima su, uz Višnjića, najpoznatiji Tešan Podrugović i starac Milija). Srpskoj narodnoj poeziji divili su se Herder i Gete, mistifikovao ju je Merime, a prevodili su je Gete, Valter Skot, Puškin. Na podsticaj Jakoba Grima, Vuk je počeo skupljati i srpske narodne pripovetke (1821, 1853), a objavio je i zbirku narodnih poslovica (1836). Uz ovaj folkloristički rad treba pomenuti i Vukovu etnografsku delatnost. Takve građe ima u oba njegova rečnika i u Kovčežiću za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona (1849), ali je od Vuka ostao i obiman nezavršen etnografski spis Život i običaji naroda srpkog (štampan posmrtno, 1867). Podjednako važna oblast Vukova rada je borba za narodni jezik i fonetski pravopis (svaki glas u njegovoj azbuci ima samo jedan znak). Mada su Dositej i njegovi sledbenici težili uvođenju narodnog jezika u književnost i pojednostavljenju pravopisa, tek je Vukova reforma odlučno raskrstila sa crkvenoslovenskim i veštačkim ruskoslovenskim jezikom. Pošto je 1814. izdao prvu srpsku gramatiku, Vuk je, istovremeno sa popravljenim izdanjem te Pismenice srpskoga jezika, 1818, objavio i Srpski rječnik sa 26.000 reči protumačenih nemačkim i latinskim ekvivalentima, a 1852. drugo, znatno prošireno izdanje ovoga rečnika sa preko 47.000 reči. Neprestano se boreći za svoje ideje i polemišući sa mnogobrojnim protivnicima, Vuk je u svom almanahu Danica (1826—1829. i 1834) za 1827. godinu štampao prvi srpski bukvar, a nastojanje da pokaže kako su narodni jezik i stvaralaštvo u njegovom duhu podesni da izraze i najviše predmete krunisao je prevodom Novog zavjeta (1847). Jezički reformator i leksikograf, folklorist i etnograf, prvi književni kritičar, Vuk Karadžić je bio i hroničar Prvog srpskog ustanka i istoričar, po čijim je podacima i kazivanju istaknuti nemački istoričar Leopold Ranke napisao čuveno delo Die serbische Revolution (1829). I sam izdanak toga ustaničkog vremena, Vuk je svojim delom označio osobitu srpsku revoluciju: u jeziku, književnosti, nauci, kulturi.
Dok Vukovo delo umnogome prevazilazi predromantizam, kojem vremenski pripada, pa i potonji romantizam, neki njegovi savremenici, uz nova obeležja, još pokazuju tragove prethodnih smerova. To najviše važi za Simu Milutinovića Sarajliju, pisca epa o Prvom srpskom ustanku, Srbijanka (1826), koji je svoju privrženost Vuku i romantizmu izrazio skupljajući narodnu poeziju.
Isprva blizak Vukovim idejama, sopstveni put je tražio romansijer, dramski pisac i pesnik Jovan Sterija Popović, u čijem se delu ogledaju razni stilovi i tendencije, ali koji se u poznim godinama autentično oglasio melanholičnom poezijom (Davorje, 1854), a mnogobrojnim komedijama karaktera (Laža i paralaža, 1830; Kir Janja, 1837; Pokondirena tikva, 1838; Rodoljupci, posmrtno, 1848. i dr.) stvorio je modernu srpsku komediju i presudno uticao na kasniji razvitak te književne vrste. Štaviše, taj izuzetno obrazovani čovek, osnivač Društva srpske slovesnosti, Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja (sa Narodnom bibliotekom) u Beogradu, odigrao je važnu ulogu i u nastajanju realizma u srpskoj književnosti.
I najveći pesnik predromantizma, jedna od najkrupnijih ličnosti srpske književnosti uopšte, Petar Petrović Njegoš, budući učenik Sime Milutinovića, morao se odužiti klasicizmu. Međutim, njegovo delo prevazilazi privremene književne podele i pretvara se u pravu književnu sintezu. Filozofska poema Luča mikrokozma (1845) i spev Lažni car Šćepan Mali (1851), a naročito dramski spev Gorski vijenac (1847), ne samo što potvrđuju ogromne mogućnosti jezika i narodnog stvaralaštva na koje se Njegoš oslanjao nego i uvršćuju ovog pisca u velikane svetske književnosti. Pojava Gorskog vijenca 1847. godine, istovremeno sa Vukovim prevodom Novog zavjeta, Pesmama Branka Radičevića i raspravom Đure Daničića Rat za srpski jezik i pravopis, označava pobedu Vukove reforme i nove književnosti uopšte, zbog čega ta godina predstavlja prekretnicu u srpskoj književnosti XIX veka.
Upravo poezija Branka Radičevića, pisana narodnim jezikom i bliska narodnom duhu, ali i nadahnuta ondašnjim strujanjima u evropskom pesništvu, čini pravi početak srpskog romantizma. Brankove pesme nisu samo potvrda Vukovih shvatanja nego i svedočanstvo o istinskom pesničkom daru i lirskoj svežini toga prerano umrlog stvaraoca. U živahnom spevu Đački rastanak (1844) i melanholičnoj poemi Tuga i opomena (1844—1845), u vedrim minijaturama Devojka na studencu (1843), Vragolije (1843) i dr., ali i u elegijama poput one Kad mlidijah umreti (1845), Radičević je nagovestio velik pesnički raspon, koji se u njegovom fragmentarnom delu snažno ispoljio. Brankovom naraštaju pripadao je i najveći srpski putopisac Ljubomir Nenadović, koji je objavio Memoare svoga oca prote Mateje Nenadovića, ali je najpoznatiji kao pisac Pisama iz Italije (1868—1869) i više drugih putopisa.
Romantičarsku poeziju, koju je tako sjajno započeo B. Radičević, najpotpunije su izrazili Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić. Najplodniji i najraznovrsniji među njima, Zmaj, središnja je ličnost srpskog romantizma, koji je znatno prevazišao. Pesnik intimne lirike (zbirke Đulići, 1864. i Đulići uveoci, 1882), satiričar i rodoljubivi pesnik, tvorac srpske poezije za decu i do danas najveći srpski dečji pesnik, Zmaj je obilato prevodio iz mnogih evropskih književnosti, naročito poeziju, uređivao je književne, satirične i dečje listove, među kojima su Zmaj, po kome je i nadimak dobio, i najznačajniji srpski list za decu Neven. Đura Jakšić je najizrazitiji romantičar među ovim pesnicima. Pisao je i liriku, i epsku poeziju, i pesničku dramu. Njegova rodoljubiva poezija odlikuje se silinom, a ljubavna lirika i, naročito, pesme posvećene prirodi ispunjene su melanholijom i prerastaju u poeziju raspoloženja. Jakšić je značajan i kao dramski pisac, među čijim se delima naročito ističu istorijske tragedije u stihu Jelisaveta (1868) i Stanoje Glavaš (1878). Pisao je, takođe, romantičarske pripovetke iz savremenog života (Sirota Banaćanka i dr.), a u Komadiću švajcarskog sira (1871) približio se realizmu. Najmlađi od ove trojice romantičara, Laza Kostić, dugo je bio osporanan, ali su potom moderni pisci, naročito posle II svetskog rata, u njemu otkrili svoga preteču. U njegovom protivrečnom delu nejednake vrednosti mogu se naći i drame (Maksim Crnojević, 1863; Pera Segedinac, 1882), i duže epsko-lirske pesme i balade, i eseji, i filozofski i estetički spisi, i književna i pozorišna kritika, i prevodi, pa i velika monografija o Zmaju (1902). Ali punu meru svog dara Kostić je dostigao u nekim od malobrojnih lirskih pesama (Među javom i med snom, 1863; Santa Maria Della Salute, 1909. i dr.). Savremena revalorizacija Kostićevog stvaralaštva svedoči o delotvornoj povezanosti moderne srpske poezije s jednim tokom srpskog romantizma.
Mića Popović: portret Vuka Karadžića u foajeu Narodne biblioteke Srbije u Beogradu
Petar Petrović Njegoš, skulptura Ivana Meštrovića u Njegoševom mauzoleju na Lovćenu
Kulturna riznica SRBIJE
Jovan Deretić — Kratka istorija srpske književnosti
ROMANTIZAM
U 1847, najznačajnijoj književnoj godini u srpskoj literaturi 19. veka, pojavile su se četiri knjige koje su značile trijumf narodnog jezika: Vukov prevod Novog zavjeta, Njegošev Gorski vijenac, Pesme Branka Radičevića i filološka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Bio je to istorijski susret najznačajnijih predstavnika dveju književnih epoha. Vuk i Njegoš, centralne ličnosti prethodnog razdoblja, dali su u navedenim knjigama završni oblik celokupnom svom dotadašnjem radu: Vuk u stvaranju književnog jezika na narodnim osnovama a Njegoš u stvaranju umetničke poezije na temeljima narodne pesme. Uporedo s njima pojavila su se dva mlada pisca koji će zauzeti centralni položaj u narednom razdoblju, Branko Radičević u poeziji a Đura Daničić u filologiji. S njima će oba ključna pitanja Vukovog doba, pitanje književnog jezika i umetničke poezije, ući u novu fazu svog razvoja.
Razdoblje koje će započeti u znaku pobede Vukove reforme doneće punu pobedu romantizma kao književnog pravca. Dok se ranije javlja samo kao jedna od književnih tendencija epohe, kao bitna odlika samo nekoliko istaknutih stvaralaca, romantizam sada postaje osnovno obeležje, stilska dominanta, čitavog razdoblja. Postoje i druge značajne razlike između prvog i drugog talasa romantizma. Vukov i Njegošev romantizam, unekoliko i Milutinovićev, javljaju se na folklornoj osnovi, kao neposredni produžetak narodnog stvaralaštva. U njemu su došla do izražaja revolucionarna ustanička heroika i shvatanja našeg patrijarhalnog društva. U poeziji on se dodiruje s klasicizmom, koji je bio vladajući stil epohe. Romantizam B. Radičevića i njegovih sledbenika javlja se u razvijenijoj građanskoj sredini ugarskih Srba kao suprotnost klasicizmu, koji on od samog početka odlučno odbacuje kao uvezeni, podražavalački i u biti nepoetski pravac. On se nadovezuje na drugu značajnu struju ranije književnosti, na više lirski i poetski obojeni sentimentalizam koji je bio tuđ ranijim romantičarima. Drukčiji je i odnos prema narodnoj poeziji. Brankovski, građanski romantizam nije deseterački kao Njegošev. Junački deseterac kao osnovni metrički instrument epskopatrijarhalne kulture, koji je u Njegošu, kao najvećem predstavniku te kulture, dobio svoj vrhunski izraz, gubio je izvan njenih okvira svoju životvornu osnovu i pretvarao se pre svega u oblik oponašanja narodne poezije. Branku i kasnijim romantičarima mnogo je bliža metrički raznovrsnija narodna lirika, ali ne toliko patrijarhalna, vukovska "ženska pesma" koliko ona poluseljačka-poluvaroška poezija prečanskih krajeva, koja se Vuku nije dopadala. Narodna pesma samo je jedan od izvora u stvaralaštvu romantičara. Razvoj romantičarske poezije, uprkos povremenim vraćanjima narodnoj pesmi kao ishodištu, u stvari pokazuje stalnu tendenciju udaljavanja od narodne poezije i istovremeno približavanja evropskim pesničkim tokovima. To se ispoljilo na svim planovima poetske strukture, u tematici, izrazu, versifikaciji. Naročito su značajne metričke inovacije romantičara, pre svega uvođenje jampskog stiha. Jamb ne odgovara trohejskoj prirodi srpskog jezika te se po pravilu ne javlja u narodnoj poeziji. Romantičari ga grade na veštački način i time izazivaju čitavu malu revoluciju u srpskom stihu. Podražavanje deseterca i drugih oblika narodnog stiha, na jednoj, i uvođenja jamba, na drugoj strani — to su dve suprotne granične tačke koje obeležavaju raspon unutar kojeg se razvija i ostvaruje srpska romantičarska poezija.
ROMANTIZAM
ROMANTIZAM 40-TIH GODINA
U srpskoj poeziji 40-tih godina 19. veka, i pre no što se pojavio Branko, osećaju se izvesni tonovi i težnje koji će tek u Brankovim pesmama dobiti pun izraz. Pojedini pesnici, — često su to sasvim beznačajna i danas zaboravljena imena — odbacuju klasične kalupe i pevaju slobodno i spontano o narodu, prirodi, dragoj, u stihu koji je narodni ili blizak narodnom. I neki istaknutiji pesnici koji su počeli kao klasicisti priklanjaju se talasu što dolazi i počinju pevati u narodnom duhu. Među njima su najznačajniji: VASA ŽIVKOVIĆ (1819-1891), pesnik lakih, melodioznih i zbog toga vrlo popularnih pesama ljubavne i rodoljubive sadržine, i, naročito JOVAN SUBOTIĆ (1817—1886). Subotić se, prvi od značajnijih srpskih pisaca iz Ugarske, opredeljuje za Vukovu reformu, proglašava našu narodnu pesmu za osnovnu nacionalnu poeziju pa i sam počinje, bez mnogo talenta, pevati lirske i epske pesme u narodnom duhu (u svoje vreme bio je slavljen njegov ep Kralj Dečanski napisan u desetercu). Obrazovan i načitan, upućen u najnovije pojave u evropskoj književnosti, Subotić je po svojim kritičkim napisima iz 40-tih godina, više nego po svojoj poeziji bio jedan od inicijatora romantizma u srpskoj književnosti. Stvarao je u svim književnim žanrovima. Pored pesama, pisao je romantične istorijske novele, istorijske drame, ogledao se i u romanu, ali se nikad nije uzdigao iznad prosečnosti. On je karakterističan za prvi, podražavalački, predbrankovski stadijum srpske romantike, kada su srpski pesnici, izvežbani u oponašanju klasične i nemačke poezije, stali isto tako predano i vispreno oponašati narodne pesme. Oponašanje narodne poezije zadržaće se i dalje ali pre svega kao najniži, gotovo izvanliterarni oblik srpske romantike (Joksim Nović Otočanin, Jovan Sundečić i dr.).
Branko Radičević (1824—1853) odlučno je raskrstio ne samo sa zastarelim klasicizmom nego i s nestvaralačkim oponašanjem narodne poezije. Iako rođen u Slavonskom Brodu, intimno je i pesnički neraskidivo povezan s jednim drugim gradom, Sremskim Karlovcima, gde je proveo najlepše đačke dane. Po završetku gimnazije otišao je u Beč (1843), gde je studirao najpre prava a onda medicinu, ne završivši ni jedno ni drugo. U Beču je došao u bliži dodir s evropskom, naročito nemačkom romantikom, što će odigrati značajnu ulogu u njegovom formiranju. Uz Bajrona, koji je i za Branka kao i za druge romantičare bio velik izazov, na njega su najviše uticali nemački poznoromantičari švapske škole, naročito pesnik balada Uland. Na Brankovo pesničko opredeljenje presudno je uticalo zbližavanje s Vukom i Daničićem i ulazak u Vukov bečki književni krug. Vuk ga je uputio na domaće izvore, otkrio mu bogatstvo narodne poezije kako one iz svojih zbirki tako, posredno, i one koju je pesnik poneo u sebi iz svoga sremskog zavičaja. Taj dvostruki uticaj, Vuka i narodne poezije, s jedne, i evropske romantike, s duge strane, oseća se u celom Brankovu delu, s tim što u dvema njegovim za života objavljenim knjigama pesama (1847, 1851) preovlađuje vukovska orijentacija, dok je tek treća, posthumno objavljena knjiga (1862) otkrila jednog novog i drukčijeg ali ništa manje autentičnog pesnika.
U svojoj lirici Branko je pesnik elementarnih osećanja, blizak animističkom i panteističkom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme građene su po obrascu narodne lirske pesme, u njima je data neka rudimentarna fabula, neka radnja koja se uvek zbiva u slobodnoj prirodi i čiji su protagonisti obično dragi i draga, momak i devojka, ili jedno od dvoje koje čezne za onim drugim. U takve minijaturne lirske priče spadaju neke od njegovih najpoznatijih pesama: Devojka na studencu, Vragolije, Putnik na uranku, Ribarčeta san i dr. One su pune radosti, vedrine i naivne dečje začuđenosti pred najobičnijim stvarima, bezazlene, umiljate i istovremeno mladalački raspusne i čulne. Privlačnost tih pesama tako je neodoljiva da se ponekad ceo pesnik neopravdano poistovećuje s njima. Kod Branka, međutim, ima pesama koje su složenije i po konstrukciji i po osećanjima koja su data u njima. One nisu narativne, osećanja se u njima ne izražavaju posredstvom fabule, nego neposredno ili kroz sliku. P. Popović ih naziva "čisto lirskim pesmama". U većini tih pesama preovlađuju setni tonovi i sumornija, elegična raspoloženja. Branko tu više nije pesnik životne radosti, nego pesnik tuge, smrti, elegičar. Smrt i predosećanje smrti nadahnuli su njegove najdublje lirske pesme: Jadna draga, Kad mlidijah umreti, Bolesnikov uzdisaj. Radosti i tuga, život i smrt, ditiramb i elegija — to su suprotna i istovremeno međusobno povezana raspoloženja i teme Brankove poezije. Njegovi su najčešći motivi rastanak i rastajanje, put i putovanje. Rastanak je kod njega uvek povezan s predosećanjem smrti.
Iako izrazito lirski temperament, Branko je u toku celog svog rada pokazivao sklonost prema većim pesničkim kompozicijama. Njegova najznačajnija ostvarenja većeg obima jesu lirski spevovi Đački rastanak i Tuga i opomena te satirični spev Put u kojem je izvrgnuo ruglu protivnike Vukove reforme. Đački rastanak i Tuga i opomena, dva Brankova najbolja pesnička ostvarenja, nalaze se na suprotnim polovima njegova dela. Đački rastanak uvodi nas u najuži zavičajni krug pesnikov. Rastanak je dvostruk, zavičajni i đački. Ozareni karlovački predeo od Dunava do Stražilova ispunjava prvi deo poeme. Zagledan u njega pesnik se oprašta od dragih mesta od kojih ga svako podseća na nešto prisno, davnašnje. Opraštanje i sećanje dve su lirske teme koje se muzički smenjuju. U drugom delu dominira veliko đačko kolo, koje predstavlja pesmu u pesmi, intonacijski ostvarenu na osoben način, u ritmu razigrane sremske poskočice. U kolu se smenjuju ljubavne i junačke popevke, u kojima se prizivaju najslavniji junaci iz nacionalne istorije a uporedo s tim kroz njih struji radosni narodni život. Na kraju đačko kolo prerasta u simboličko kolo bratstva u koje se pozivaju svi naši narodi. Đački rastanak ispevan je u rimovanom desetercu; njega, naročito u kolima, često smenjuju kraći stihovi koji ubrzavaju ritam izlaganja. Tuga i opomena otkriva drugi pesnički svet i na drukčiji način. To je veća lirska kompozicija ispevana u oktavama, koje su, izuzev nekoliko poslednjih deseteračkih, date u jampskom jedanaestercu, prihvaćenom iz nemačke poezije. U osnovi pesme je banalna ljubavna fabula o dvoje dragih koji se rastaju, on odlazi u neku drugu pokrajinu, tu zaboravlja dragu, a kad se vrati u zavičaj, više je ne nalazi među živima. Tu fabulu Branko je obradio u raznim varijantama u desetak svojih romansi pisanih po ugledu na Ulanda i druge nemačke pesnike (Dva kamena, Dragi, Jadi iznenada i dr.). U Tugi i opomeni ona je lirski nadograđena motivima ljubavi, prirode i muzike. Najviše mesta dato je prirodi. Sve promene u ljubavnoj priči prate adekvatna zbivanja u prirodi. Na kraju poeme draga je poistovećena s prirodom. Ona se junaku javlja u snu u trenutku kada se priroda budi iz zimskog mrtvila i počinje nov život, a njenu pojavu prati muzika oživelog predela. Vreme koje obuhvata fabula poklapa se s godišnjim ciklusom prirode. Tako se ovaj spev od sentimentalne ljubavne priče pretvorio u mitsku poemu o prirodi, o njenom umiranju i ponovnom rađanju.
Prvenstveno lirik, Branko Radičević nije imao mnogo uspeha u epskoj poeziji. Njegove herojske poeme (Gojko, Hajdukov grob, Uroš, Stojan), u kojima se oseća dvostruki uticaj, Bajrona i naše junačke epike, značajne su samo po fragmentima lirskog karaktera. Bolje su mu lirske bajronističke pripovetke u stihu, Utopljenica i Osveta, po sižeu povezane, pune neobičnosti, tajanstva, mistike. Najobimnije i najznačajnije njegovo epsko delo, nezavršena poema Bezimena, široko romansijerski zasnovana, pokušaj romana u stihovima, pruža realističko-humorističku sliku života srpskih studenata u Beču. To je Brankov zaokret od romantizma k realizmu, koji je, zbog njegove prerane smrti, ostao samo velik nagoveštaj.
Književnom pokolenju B. Radičevića pripada još nekoliko pisaca koji su stvarali na sličnim pretpostavkama kao i pesnik Đačkog rastanka, ili će u svom kasnijem radu biti pod njegovim uticajem. Brankov drug iz bečkih dana Đura Daničić (1825-1882), najveći srpski filolog 19. stoleća, Vukov saradnik, autor pionirskih radova iz raznih filoloških disciplina, književnost je zadužio najviše klasičnim prevodom Starog zavjeta (1869). Pripovedač Bogoboj Atanacković (1826—1858), takođe Brankov prijatelj i vukovac, značajan je najviše po romanu Dva idola (1851) s temom iz revolucije 1848. Taj prvi srpski roman iz savremenog života po svojim stilskim osobinama izrazito je romantičarsko delo. Njegov je junak bajronovski izuzetna ličnost, idealist i sanjalica koji ne nalazi mesta u životu. S Brankom je drugovao i Jovan Ilić (1823—1901), prvi pesnik rođen u Srbiji. Počeo je pisati pod uticajem sentimentalno-didaktičke poezije predbrankovske epohe a kasnije se preusmerio na narodnu poeziju i bio njen najdarovitiji podražavalac, neka vrsta folklornog artiste. U poznim godinama proslavio se kao istočnjački pesnik (Dahire, 1891). Njegove istočnjačke pesme nisu samo plod lektire nego i uticaja domaće, muslimanske poezije, posebno bosanskih sevdalinki. Napisao je i idilični spev Pastiri (1868), u kojem je obradio jedan folklorni motiv uzet iz Vukovih spisa.
Ljubomir Nenadović (1826—1895), sin Prote Mateje, čije je Memoare objavio, pored Branka najistaknutiji i jedan od najplodnijih pisaca tog pokolenja, počeo je takođe u duhu predbrankovske tradicije i u poeziji ostao do kraja refleksivan, moralista, dositejevski poučan, više stihotvorac nego pravi pesnik. Mnogo je značajniji njegov rad na putopisu. Nenadović je najveći srpski putopisac, tvorac ove književne vrste u kojoj će kasnije, među piscima 20. veka, dobiti nekoliko značajnih sledbenika. S njegovih studentskih putovanja po Evropi nastaće prvi njegovi putopisi Pisma iz Grajfsvalda (1850) i Pisma iz Švajcarske (1852), puni vedrine, humora, zanimljivih doživljaja, poetični po osnovnom raspoloženju, slobodne, rasute kompozicije s mnoštvom digresija, koje će i u kasnijim njegovim putničkim pismima biti jedna od glavnih odlika njegovog putopisnog stila. Glavno mu je delo Pisma iz Italije (1868-9), zanimljivo naročito po Njegoševom liku, koji je dat u njemu. Susret s Njegošem u Italiji, razgovori s njim, njegove misli, izreke, zajednički doživljaji, anegdote o njemu, podaci o njegovim delima — sve to čini ovaj izvrsni putopis knjigom koja je neophodna za poznavanje Njegoševog lika i njegove poezije. Toj su knjizi bliska Pisma s Cetinja ili O Crnogorcima (1889), u kojima se takođe govori dosta o Njegošu kao i o kasnijim crnogorskim vladarima; uz to, ona sadrže mnoštvo zanimljivosti o crnogorskom životu, običajima, shvatanjima, načinu govora, obilje anegdota, živih likova, dramatičnih doživljaja. U njima je data idealizovana, romantična slika Crne Gore i Crnogoraca, kod kojih veliča ne samo hrabrost nego i rečitost, mudrost, visoko moralno osećanje. U drukčijem raspoloženju pisana su ranije nastala Pisma iz Nemačke (1874), knjiga bolesna i razočarana čoveka, ispunjena osećanjem praznine, usamljenosti, dosade i besciljnosti modernog života. Didaktičan i prosvetiteljski nastrojen u svojoj poeziji, slobodouman Evropejac u ranim putopisima a oduševljeni nacionalni romantik u knjigama o Njegošu i Crnoj Gori, Nenadović je u Pismima iz Nemačke najbliži osećanju umora, zasićenosti i besmisla, koje će preovladati u književnost na prelazu iz 19. i 20. vek.
ROMANTIZAM
ROMANTIZAM OMLADINSKOG DOBA
Uz Zmaja, Jakšića i Kostića romantizam je dao još veliki broj pisaca, uglavnom pesnika, od kojih neke ne bi trebalo zaobići.
Stevan Vladislav Kaćanski (1828—1890), "Stari bard", kako su ga nazivali savremenici, bio je pesnik borbenog nacionalizma. Učestvovao je u revoluciji 1848. i na bojištu pevao pesme koje su kao podstrek borcima čitane po vojničkim logorima. Pisao je rodoljubive pesme i herojske spevove kojima je romantičarska egzaltacija srpstvom dovedena do krajnosti (Noćnica, Grahov laz, Srbobran), bio je pesnik iskusnih handžara, ubojnih pokliča, vojničkih truba, rata. Neke njegove pesme (Gde je srpska Vojvodina, Hej, trubaču s bojne Drine, Sa Avale or'o klikće) postale su popularne patriotske himne.
Jovan Grčić Milenko (1846—1875), najznačajniji pesnik 60-tih i 70-tih godina posle velike trojke, svoj individualni izraz postigao je u tzv. "prostim pesmama" u kojima je težio da se što više približi životu. U njima je pevao o lepoti prirode, fruškogorskom pejzažu, o svakodnevnom seoskom životu. Pisao je takođe ljubavne i elegične pesme. Odlike njegovog pesničkog stila jesu: idilični panteizam, jednostavnost, folklorni artizam (Pesme, 1869). Ogledao se i u novelistici. Dve njegove pripovetke, U gostionici kod "Polu-zvezde" na imendan šantavog torbara i nezavršena Sremska ruža, delovi su šire zasnovanog rada, možda romana, iz narodnog života. Prva, uspelija, jeste stilizovana folklorno-fantastična pripovetka po ugledu na Gogolja, koja umetnički nadmaša kasnije Glišićeve pokušaje u istom žanru.
Milorad Popović Šapčanin (1841—1895) je, uz J. Ilića, najznačajniji romantičar iz Srbije. Pisao je pesme, drame, pripovetke i romane. U lirici je izrazio sentimentalno-idiličnu komponentu romantike. Najbolji mu je ciklus Selo u detinjskim uspomenama (1866), u kome se afirmisao kao pesnik seoske idile, i zajedno s J. Grčićem-Milenkom kao glavni predstavnik poezije sela u srpskom romantizmu. Njegovi epski i naročito dramski radovi s temama iz srpske istorije pisani 80-tih godina (u to vreme bio je upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu) neuspeli su plodovi pozne romantike. Značajniji mu je pripovedački rad koji čini tridesetak pripovedaka i dva romana, istorijski roman Hasan-aga i sentimentalni roman Sanjalo (1889); ovaj drugi njegovo je najbolje delo. Šapčaninove pripovetke, kao i Jakšićeve, romantičarske su po svom stilu i obliku, ali i nekima, naročito u onima iz poznijeg perioda, ima dosta realizma u slikanju sredine i likova.
Stojan Novaković (1842—1915), političar, filolog, istoričar, jedna od najistaknutijih ličnosti Srbije u drugoj polovini 19. stoleća, pripadao je omladinskom pokolenju. Uređivao je glavni romantičarski časopis u Srbiji "Vilu" (1865-8) i pisao slabe pesme i pripovetke, no ubrzo je napustio književni rad i posvetio se naučnom proučavanju jezika, književnosti i istorije. Napisao je prvu sistematsku Istoriju srpske književnosti (1867, drugo, prerađeno izdanje 1871), Srpsku bibliografiju (1869), više studija o raznim piscima i književnim pojavama, izdavao stare srpske književne spomenike. Filolog po struci, učenik Đure Daničića i njegov sledbenik, Novaković je u svojim književnim istraživanjima uvek polazio od jezika; on je glavni predstavnik srpske filološke kritike.
Na prelazu između romantizma i realizma javlja se komediograf Kosta Trifković (1843—1875), koji je početkom 70-tih godina objavio više komedija, uglavnom jednočinki, iz novosadskog malograđanskog života (Čestitam, Školski nadzornik, Ljubavno pismo, Francusko-pruski rat, Izbiračica, od kojih je samo poslednja većeg obima, u tri čina). Trifković neguje laku, lepršavu komediju intrige sa živim, dinamičnim dijalozima i jednostranim ali zanimljivim tipovima iz svakodnevnog života. One su uz to vešto komponovane, scenične, zabavne, nepretenciozne, pune lakog i prijatnog humora. Izvođene su u svim jugoslovenskim sredinama i prevođene na strane jezike, a neke se i danas održavaju na sceni. Uz Steriju i Nušića, Trifković je najznačajniji srpski komediograf.
izvor:riznicasrpska